آموزش خوشنویسی را در کرونا متوقف نکردم/ «ثلث» بی‌نقص‌ترین خط

کرونا که آمد بسیاری آموزشگاه‌های هنری تعطیل شد؛ اساتید و هنرجویان حوزه مختلف هنری از موسیقی تا نقاشی، از صنایع‌دستی تا نمایش که تجربه چنین شرایطی را نداشتند و همیشه کلاس‌ها و دوره‌ها را به شیوه کارگاه های آموزش حضوری به شیوه معروف به استاد-شاگردی تجربه کرده بودند، با رویداد تازه اما غریبی آشنا شدند؛ آموزش آنلاین.

بیشتر موسسه‌های آموزشی که به شکل سنتی مدیریت می‌شدند با شیوع کرونا وارد بحران شدند، اما آموزشگاه‌های مدرن که به سیستم‌های ارتباطی نوین آشناتر بودند ظرف چند هفته توانستند خود را جمع و جور کنند. نیاز به بستر اینترنت، فضای مجازی، شبکه اجتماعی حتی اساتیدی را که با تلفن‌های هوشمند ناآشنا بودند وادار کرد برای حفظ بازار کار و باقی‌ماندن در مسیر رقابت آموزش و حفظ هنرجویان، خود را به‌روز کنند تا جایی که مراوده آموزشی پایاپای شکل گرفت هنرجویان نوجوان به استاد هنرمند خود شیوه استفاده از ابزار نوین ارتباطی را یاد می‌دادند.

در همین چارچوب با مجتبی صادقی از هنرمندان خوشنویس درباره هنر خوشنویسی، انواع خط و آموزش آن صحبت کردیم؛ او که از اساتید ممتاز خوشنویسی است و سابقه کتیبه‌نویسی و دیوارنگاری در اماکن فرهنگی و مذهبی و آموزشی در محلات و مناطق مختلف تهران را دارد، ۱۲ نوع خط خوشنویسی را آموزش دیده و می‌شناسد. صادقی متولد ۱۳۵۷ فارغ‌التحصیل انجمن خوشنویسان و دارای مدرک ممتاز در خط نستعلیق و فوق ممتاز در خط ثلث و نسخ عربی است و ۲۵ سال سابقه آموزشی و اجرایی هنری در زمینه خوشنویسی و تذهیب دارد.

وی از کاتبان ممتاز و جوان قرآن کریم، عضو دارالکتابه جمهوری اسلامی ایران و بنیاد قرآن جمهوری اسلامی ایران به عنوان کاتب قرآن و جزء کاتبان برتر در رشته خط نسخ یاقوتی در ایران است و خطاطی و طراحی پوش‌های ضریح امام رضا (ع)، خوشنویسی و طراحی پارچه‌های مناسبتی آستان قدس رضوی و نصب روی ایوان طلا را از افتخارات زندگی خود می‌داند.

صادقی از شاگردان استاد مسعود فاضلی‌مقدم در طراحی و خوشنویسی کتیبه‌های ورودی صحن حرم امام موسی بن جعفر (ع) در کاظمین (سال ۹۵ و۹۶) است و یک سال قبل از آن به عنوان خادم افتخاری فرهنگی حرم امام رضا (ع) و پس از آن به عنوان کاتب ممتاز قرآن در اجلاس مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد.

او که دوره‌های ممتاز ‌نستعلیق، شکسته نستعلیق، ثلث، نسخ را گذرانده و خطوط کوفی، کوفی قیروانی، محقق، ریحان، دیوانی، اجازه، توقیع و رقاع را هم آموزش دیده و تسلط دارد، اکنون مدرس خط ثلث در انجمن خوشنویسان تهران است. وی به جز معلمی و دبیری رشته هنر خوشنویسی در مدارس و داوری مسابقات هنری در این رشته، از سال ۱۳۹۰ منظم کارگاه‌های آموزشی در مجموعه‌های مختلف فرهنگی، مذهبی، آموزشی در مناطق مختلف تهران برگزار کرده که البته با شیوع کرونا دوره‌های آموزشی آنلاین این رشته را برای علاقه‌مندان در فضای مجازی برگزار می‌کند.

هنرجویان بین‌المللی دارم

صادقی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره آموزش حضوری و مجازی هنر خوشنویسی گفت: شیوه آموزش کارگاهی استاد شاگردی مهم است، اما در دوران شیوع کرونا آموزش را متوقف نکردم، با شیوع کرونا بلافاصله با استفاده از بستر فضای مجازی دوره‌ها آنلاین را طراحی کردم. کارگاه حضوری خوشنویسی فقط در تهران امکان‌پذیر بود، اما با دوره‌های آنلاین هنرجو از سراسر کشور حتی از کشورهای ترکیه، یمن، لبنان و عراق دارم، هنرجویان عرب زبان که در تهران هستند، توضیحات مرا در این فیلم‌ها به زبان عربی ترجمه می‌کنند، چون حرکت دست در حال نگارش برای هنرجو مهم است.

ریشه خطوط نسخ و ثلث، ایرانی است

صادقی درباره شروع آموزش خوشنویسی با بیان اینکه نستعلیق و شکسته نستعلیق شوق و ذوق اولیه و طلیعه خوشنویسی است، گفت: به طور معمول آموزش خوشنویسی در ایران از خط نستعلیق شروع می‌شود و برای دریافت مدرک معتبر در کنار آن، نگارش خطوط دیگر را هم باید یاد گرفت؛ نزدیک‌ترین خط به نستعلیق، خط شکسته نستعلیق است که معمولا خط دوم و به همین ترتیب آموزش ثلث و نسخ به عنوان خطوط سوم و چهارم را هم باید شروع کرد.

هنرمند خوشنویس اظهار داشت: همه خطوط موجود در حال نگارش از نستعلیق تا ثلث و نسخ همه خط ایرانی است، گاهی چون نسخ و ثلث در نگارش عربی به کار می‌رود تلقی می‌شد این خطوط ایرانی نیستند و با انتساب این خطوط به کشورهای عربی آنها را مبدع این خطوط معرفی می کردند، که البته بسیاری از اساتید و هنرمندان و کارشناسان با ارایه مدارک و مستندات تلاش کردند و ثابت کردند ریشه خطوط نسخ و ثلث، ایرانی است.

خط کوفی تنها خطی که است اصالتا عربی و به ایران تعلق ندارد و کاملا غیر ایرانی است، اما پیشکسوتان خوشنویسی ایران مانند نگینی که از دل یک کوه می‌تراشمد، از درون خط کوفی هم خطوط محقق، ریحان و ثلث را ابداع کردند و تغییر شکل و ماهیت و نوآوری در این خط آغاز شد.

صادقی اظهار داشت: من هم مانند بسیاری از علاقه‌مندان، خوشنویسی را با نستعلیق‌ شروع کردم، اما بر اساس حس و خواسته که از خوشنویسی داشتم و دنبال افزایش مهارت و دانش در این حوزه بودم به مرور یادگیری شکسته نستعلیق و ثلث را هم آغاز کردم، و به مرور متوجه شدم در خط ثلث استعداد بیشتری هم دارم.

استاد ممتاز خوشنویسی گفت: خط ثلث، خط بسیار قدرتمند دارای طول بلندی است و برای روان‌خوانی و آسان‌خوانی یک نوشته به فضای بسیاری لازم دارد. در مصحف در نوشتن آیات قرآن یا احادیث اگر به منبع‌نویسی نیاز باشد، به راحتی نمی‌توان از خط ثلث استفاده کرد، از طرفی نستعلیق و شکسته نستعلیق به دلیل سبک کندنویسی که دارد پاسخ‌گوی نگارش قرآن نبود که منجر به ابداع خط نسخ شد.

با یادگیری خطوط ثلث و نسخ افتخار کتابت قرآن نصیبم شد

صادقی با اشاره به اینکه قدمت خط نسخ قبل از نستعلیق و شکسته نستعلیق است، گفت: در دوره‌ای قرآن کتابت می‌کردند، دیگر خطوط ثلث و کوفی هم پاسخ‌گوی نگارش مصحف قرآنی نبود، زیرا مشکلات کمبود کاغذ وجود داشت و بر اساس ساختار این خطوط تعداد صفحات قرآن بسیار زیاد می شد، به همین دلیل خط نسخ ابداع شد. پس هنرمندی که خط ثلث را می‌آموزد به یادگیری خط نسخ هم مجبور می‌شود.

هنرمند خوشنویس با بیان اینکه «خط کوفی اولیه نقطه و اعراب نداشت و خواندن آن بسیار دشوار بود»،توضیح داد: با یادگیری خطوط ثلث و نسخ افتخار کتابت قرآن هم نصیبم شد. همزمان خط کوفی را از مستندات قدیمی، هم برای بهتر خواندن و زیبا نوشتن آیات قرآن و هم برای افزایش دانش و خط‌شناسی شروع کردم؛ آموختن و تمرین خط کوفی به خوشنویس قوت دست می‌دهد تا استحکام بیشتری را در نگارش خط ثلث نمایش دهد.

 در کنار خط کوفی اولیه، یادگیری کوفی قیروانی را هم شروع کردم که یک خط تزیینی نگارشی است؛ افتخار داشتم نوروز سال ۹۹ متن صلوات خاصه امام رضا (ع) را روی پارچه که دوردوزی و گل‌دوزی شد با ترکیب خط کوفی اولیه و خط کوفی قیروانی نوشتم که  داخل ضریح روی سنگ مزار مطهر امام رضا( ع) در مشهد مقدس نصب شده است.

وی گفت: محقق و ریحان از زیرشاخه‌های جذاب خط ثلث است که البته قبل از ثلث ابداع شده بودند، اما اکنون به دلیل کاهش کاربرد آن به عنوان زیرشاخه‌های ثلث محسوب می‌شوند؛ محقق به اندازه کتیبه و ریحان به اندازه قلم نوشته می‌شود که البته هر کدام قواعد خاص خود را دارند.

خط ثلث در دوره‌های مختلف برای روان‌نویسی در آثار و  کتابت ابداع شد، اما هنرمندان خوشنویس برای تزیین کتیبه‌نویسی‌های خود و ملیح‌تر کردن این خط قدرتمند و مستحکم و ایجاد ظرافت، شیب الف‌ها را تغییر دادند، سر عین  ها را درشت‌تر  و تزییناتی را هم اضافه و چند خط جدید اجازه، توقیع، رقاع ابداع کردند که جزو زیرشاخه‌های ثلث شدند.

خط دیوانی خط قدیمی کاملا ایرانی است

صادقی تصریح کرد که «یادگیری خط ثلث بسیار زمان‌بر است و یک هنرمند ثلث‌نویس با کمی ظرافت و تزیین می‌تواند متنی زیبا، ظریف و مستحکم بنویسد به شرط آنکه این سبک‌ها و این تزیین‌ها را هم مطالعه کند و آموزش ببیند.»

وی به سوابق خود در طرح‌های اجرایی خوشنویسی و کتیبه نویسی اشاره کرد و گفت: همیشه دنبال این بودم که خوشنویسی را در جدا از آثار و تابلوهای نمایشگاهی در سطوح بزرگتر روی پارچه‌های بزرگ، کتیبه‌ها و دیوارها در مناظر شهری و اماکن عمومی اجرا کنم تا مردم با زیبایی‌های خوشنویسی بیشتر آشنا بشوند و لذت ببرند.

هنرمند خوشنویس خط دیوانی را خط قدیمی کاملا ایرانی دانست و  اظهار داشت: البته این خط در حال حاضر در ایران توسط خوشنویسان استفاده نمی‌شود، خط دیوانی پس از نسخ و ثلث ابداع شد و نهمین خطی است که یاد گرفتم. این خط مانند شکسته نستعلیق قدرت مانور فراوان و بافت خوش‌نقش، دورها و دایره‌های زیادی دارد؛ از ترکیب این خط و ثلث برای آثار و کارهایی که در آستان قدس رضوی استفاده کردم و یک قطعه هنری طراحی کردم؛ در مناسبت‌های مذهبی هم آثاری را می‌نوشتم که جذبه آن از خط دیوانی گرفته می‌شود، از این ترکیب‌ها برای زیبایی، جذابیت و خوانایی بیشتر آثار استفاده کردم، که هم ظرافت اثر افزایش یافت و هم به خط ثلث لطمه وارد نشد.

خط ثلث بی‌نقص‌ترین خط در خوشنویسی است

صادقی گفت: خط ثلث، اصالتا ظرفیت‌های زیادی در طراحی و گرافیک دارد، بسیار گیرا و کاربردی است؛ اساتید خوشنویس و پیشکسوت روی آن بسیار کار کرده اند، معتقدم خط ثلث بهترین، زیباترین و بی‌نقص‌ترین خط در خوشنویسی است و همه‌جا در هر اثری می‌توان از آن استفاده کرد؛ بسیاری از طراحان برای ابهت در آثارشان و جایگزینی خط شکسته نستعلیق، از خط ثلث بهره می‌برند.  

این استاد خوشنویس گفت: در طول ۲۵سال گذشته دوازده خط را هم یاد گرفتم، هم آموزش دادم و از هر کدام آثار مختلفی در ابعاد مختلف تولید کردم، چه آثار نمایشگاهی چه آثار سفارشی طراحی، آثاری که هنوز هم در اماکن مختلف فرهنگی، مذهبی و آموزشی با گذشت ۱۰سال، همچنان بدیع بودن طرح، کیفیت نقش و رنگ خود را مانند روزهای اول طراحی حفظ کرده‌اند و مورد توجه افراد مختلف قرار می‌گیرد.

هنرمندانی که دوره انجمن خوشنویسان می‌گذارنند و ثلث و نسخ را یاد می‌گیرنند، قالبا این خطوط را آموزش می بینند، این روند اجتناب‌ناپذیر است. اما اینکه تا چه اندازه از هر کدام از این خطوط در آثار خود استفاده می کنند مهم است؛ هنرمندان ممتاز خوشنویسی تفاوت و ظرایف همه  خطوط را می‌شناسند، اما اینکه استاد خوشنویس این سبک خط را تا چه اندازه می‌نویسد و در آثارش تجلی دارد به علاقه او بر می‌گردد.

هنرمند خوشنویس گفت: در زندگی روزمره معمولا نامه‌ها را دستی و با خط خوش می‌نویسم، در نامه‌های اداری و حتی نوشتن چک‌های بانکی سعی می‌کنم با خطوط مختلف زیبا بنویسم، به همین اندازه که در شلوغی کار و دغدغه‌های حتی به اندازه چند لحظه بتوانم ذهن کارمند یک اداره یا یک بانک را به این هنر زیبا جذب کنم، انجام می‌دهم.

افتخار خادمی امام رضا (ع) از معجزات زندگی‌ام است

صادقی یادآور شد: زمانی که می‌خواستم خادم افتخاری آستان قدس رضوی شوم رزومه کاری خود را به خط خوش نوشتم و فکر می‌کردم تا ۱۰ سال آینده نوبت بدهند و اعلام کنند، دلم می‌خواست برای بارگاه امام رضا (ع) خط بنویسم، تنها مهارت و سرمایه‌ام خوشنویسی بود و از اعماق وجودم دلم می‌خواست برای زائر امام هشتم خط بنویسم؛ افتخار خادمی امام رضا (ع) از معجزات زندگی من است که بجای ۱۰ تا ۱۱ سال انتظار، فقط ۱۱ ساعت طول کشید تا خادم فرهنگی بارگاه آقا شوم.

او ادامه داد: زمانی که فراخوان دادند فقط از مشهد خادم فرهنگی قبول می‌کردند. من با عشق به خود امام رضا (ع) و با خط زیبا رزومه‌ام را برای آستان نوشتم و ارسال کردم. در همان ۱۱ ساعت آقا مرا به خادمی طلبید که از سال ۱۳۹۴ تا کنون این افتخار را دارم که زائران که آن خط‌ها را در صحن حرم می‌بینند، اگر حس معنوی ایجاد شود، آن حس برای من به تمام جهان می‌ارزید.

صادقی گفت: در حرم امام موسی بن جعفر (ع) در کاظمین عراق هم در ورودی حرم باب صاحب الزمان (عج) چهار کتیبه کار کردیم که طلاکاری شده اولین کتیبه مدرن اماکن متبرکه است زیرا این کتیبه، کاشی‌کاری نشد و روی فلز کار شد.   

هنرمند خوشنویس گفت: حتی فردی که خوشنویسی و خطوط را نمی‌شناشند وقتی یک دیوارنگاری خوشنویسی را در سطح شهر می‌بیند، آرامش بصری می‌گیرد و همین آرامش روانی در آرامش عمومی جامع هم تاثیر می‌گذارد.

صادقی از خلا و نبود دیوارنگارهای خوشنویسی در سطح شهر انتقاد کرد و گفت: طراحی و زیباسازی باید در محوطه مدارس و کلاس‌های درس دانش‌آموزان، دیوارنگارهای شهری در اماکن فرهنگی و مذهبی در ایستگاه‌های مختلف مترو  باید رواج پیدا کند تا چشم و ذائقه شهروندان با خط و خوشنویسی آشنا شود.