اما و اگرهای ساخت‌وساز در گورستان «آقالار» مراغه

با نگاهی کلی و دسته‌بندی این اما و اگرها می‌توان متوجه شد که برخی‌ها احداث ۳۲ باب مغازه روی قبرهای تاریخی در فاز نخست این طرح تجاری و اجرای فازهای بعدی آن را لطمه به میراث فرهنگی به شمار می‌آورند اما از سوی دیگر ذینفعان طرح، اجرای آن در موقوفه‌ای با کاربری تجاری و مسکونی را منطبق بر ضوابط می‌دانند.

نکته قابل تامل اینکه مقبره آقالار یادگاری از دوره زندیه و محوطه آن بر اساس آخرین کاوش‌ها دارای قبرهای مقبره‌ای، سنگی و آجری مربوط به دوره میانی اسلامی و متاخر بوده و مغازه‌ها نیز به وضوح علاوه بر تخریب، موجب دفن شدن دوباره تعدادی زیادی از این قبرهای تاریخی شده است.

حجت‌الاسلام فریدون مطهری، رییس اداره اوقاف و امور خیریه مراغه در این باره می‌گوید: موقوفه گورستان تاریخی آقالار دارای کاربری مسکونی و تجاری بوده و ساخت‌وساز در آن طبق ضوابط قانونی در حال انجام است.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراغه نیز با اذعان بر اینکه ساخت‌وساز در این مکان بدون استعلام از این اداره انجام شده و اقدامات میراث فرهنگی نیز برای توقف عملیات به نتیجه نرسیده است، بیان می‌کند: پروژه پس از یکسال پیگیری‌ حقوقی متوقف شد اما در ادامه یک گروه متشکل از مسوولان استانی و محلی به دلیل ایجاد گره در امور شهری، با تکمیل فاز یک این مجتمع به شرط رعایت برخی ضوابط اعلامی موافقت کردند.

یعقوب طالبی ادامه می‌دهد: با توجه به مقاومت ذینفعان و فروش برخی از مغازه‌ها،  تخریب آنها با دشواری‌هایی روبرو است و بر همین اساس با هماهنگی وزارت میراث فرهنگی و همچنین با حضور جمعی از مسوولان استانی و محلی، ۹ شرط برای تکمیل و فروش مغازه‌های فاز یک تعیین شد.

به گفته وی اجرای حداقل ۶۰ درصد نمای سنتی و اختصاص مغازه‌های ضلع شرقی به فعالیت‌های فرهنگی از جمله شرط‌هایی به شمار می‌رود که رعایت آنها از سوی سرمایه‌گذار این طرح در فاز نخست ضروری بوده و اجرای فازهای بعدی نیز منوط به اعلام نتایج گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌های اخیر است.

این در حالی است که طبق ماده ۱۱ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور، اظهارنظر در کلیه طرح‌های عمرانی جامع و تفصیلی در رابطه با مناطق فرهنگی و تاریخی و موافقت نهایی درباره محوطه‌ها و بافت‌ها و اماکن تاریخی – فرهنگی ارزشمند در موارد مذکور و جلوگیری از هرگونه تخریب آنها بر عهده این نهاد در سطح ملی(وزارت میراث فرهنگی) است.

طبق قانون، مسوولان استانی و محلی نمی‌توانند در خصوص ادامه عملیات این طرح عمرانی اظهارنظر کنند و در این خصوص باید به نظر وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توجه شود و حتی تداوم کاوش‌ها و اظهارنظر قطعی در خصوص عرصه و حریم آثار فرهنگی و محوطه‌های تاریخی تنها از طریق اعلام‌نظر پژوهشگاه و وزارت میراث فرهنگی کشور واجد ارزش است.

آیا شهرداری مراغه در صدور پروانه خطا کرده است؟

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراغه ادعا می‌کند که شهرداری پیش از این پروانه این ساخت‌وساز را بدون استعلام از میراث فرهنگی صادر کرده اما «شهرام مروتی» شهردار جدید مراغه می‌گوید گورستان آقالار بر اساس اسناد جزو بافت تاریخی مراغه نیست و شهردار وقت طبق ضوابط برای صدور پروانه نیازی به استعلام از میراث فرهنگی نداشته است.

از سوی دیگر برخی از کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند که آثار و بقایای تدفینی و معماری پی، کف و اطراف مغازه‌های تازه ایجادشده نشان می‌دهد که فاز نخست این طرح تجاری در حریم درجه یک اثر ملی گنبد سرخ در حال احداث است و بر همین اساس حتی اگرهم صدور پروانه ساخت به دلیل کاربری تجاری و مسکونی این موقوفه به استعلام از میراث فرهنگی نیاز نداشته، نزدیک بودن آن به گنبد سرخ و تهدید حریم منظر آن، لزوم استعلام قبل از صدور پروانه را به روشنی نشان می‌دهد.  

یک مدرس دانشگاه در حوزه‌های معماری و حفاظت و مرمت آثار باستانی می‌گوید: اگرچه تعیین دقیق حریم و عرصه گنبد سرخ به دلیل انجام نشدن گمانه‌زنی‌های اکتشافی باستانی‌شناسی می‌تواند جای بسی درنگ و قابل بحث باشد اما آثار و بقایای تدفینی و معماری پی، کف و اطراف مغازه‌های تازه ایجاد شده نشان می‌دهد که فاز نخست این طرح تجاری در حریم درجه یک گنبد سرخ در حال احداث بوده و تعداد زیادی از قبور شاخص را تخریب و نیز بسیاری را برای همیشه مدفون می‌کند.

«بابک نیلوفری» ادامه می‌دهد: وجود قبرهای تاریخی در گستره به‌هم پیوسته در فضاهای شکل‌گیری مغازه‌ها هم در زمان حاضر و هم در نقشه هوایی سال ۱۳۴۸ به روشنی مشخص است.

به گفته وی که دانش‌آموخته باستان‌شناسی دانشگاه تهران است، اهمیت این محوطه با تاسف، برای بسیاری از افراد و حتی صاحب‌نظران جامعه مشخص نیست.

وی ادامه می‌دهد: اگر در سایه تداوم گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌های گسترده باستان‌شناسی به احتمال قریب به یقین ثابت شود که قبور در محوطه گنبد سرخ تا گستره چند هکتاری و مقبره آقالار متعلق به دوره‌های ایجاد گنبد و از دوره «احمدیلی» تا دوره زندیه است، نه تنها برگ زرینی بر یافته‌های جدید صفحه‌های مبهم تاریخ آن دوران کمتر شناخته‌شده در سطح بین‌المللی اضافه می‌شود، بلکه قابلیت تبدیل محوطه به مهمترین سایت موزه تدفینی جهان اسلام ایجاد خواهد شد.

ثبت جهانی گنبد سرخ در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد؟

یکی دیگر از موارد قابل تامل که از سوی برخی از کارشناسان مطرح می‌شود، قرار گرفتن گنبد سرخ به عنوان یک اثر ملی در نزدیکی گورستان تاریخی آقالار و ارتفاع نزدیک به پنج متری مغازه‌های فاز نخست این مجتمع تجاری است که به حریم منظر یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی – هنری در بخش تلفیق آجر و کاشی دوره اسلامی در سطح جهان تجاوز می‌کند.

«عبدالرحمن وهاب‌زاده»، باستان‌شناس و مرمت‌گر با سابقه میراث فرهنگی که بیش از ۴۵ سال تجربه فعالیت در این عرصه را داراست، می‌گوید: احداث این مغازه‌ها و ساخت‌وسازهای پیشین در گورستان آقالار ممکن است مانعی پیش‌روی ثبت جهانی گنبد سرخ باشد.

وی می افزاید: مراغه از قرن چهارم هجری پایتخت و قبل از آن هم سکونتگاهی مهم در منطقه بوده و بر همین اساس ممکن است بین گنبد سرخ و گورستان تاریخی آقالار ارتباط تاریخی وجود داشته باشد.

مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی گورستان آقالار را سرمایه‌ای برای آیندگان عنوان و اضافه کرد: نباید به سادگی اجازه ساخت‌وساز در این گورستان داده شود به ویژه در زمین‌هایی که در تملک دولت قرار دارد.

به گفته «وهاب‌زاده» ارتفاع مغازه‌های احداث شده نیز باید حداکثر سه متر باشد و مسئولان استانی بدون استعلام از وزارت میراث فرهنگی نمی‌توانند در مورد تخریب و تکمیل مغازه‌های نیمه‌کاره این طرح اظهارنظر کنند.

«طالبی» رئیس اداره میراث فرهنگی مراغه نیز می‌گوید: با توجه به اینکه گنبدهای مراغه قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد، هر اقدامی در مسیر خلاف هویت تاریخی و معماری این آثار، ثبت آنها را در این فهرست تهدید می‌کند.  

گنبد سرخ در ردیف شاهکارهای معماری جهان

گنبد سرخ مراغه نخستین بنای تاریخی ساخته‌شده به سبک آذری در ایران به شمار می‌رود که حدود ۹۵۰ سال پیش و در دوره سلجوقیان بنا شد.

به گفته رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراغه، بنای گنبد سرخ مراغه در سال ۵۴۶ هجری قمری در دوره حکومت طایفه احمدیلیان ساخته شد.

«طالبی» می‌گوید: این بنای تاریخی آغاز معماری سبک آذری و پایان سبک رازی در ایران محسوب می‌شود و در آن برای نخستین بار از کاشی برای تزیین بنا استفاده شد؛ همچنین تزئین سردر گنبد با کاشی فیروزه‌ای از زیبایی‌های منحصربفرد این بناست.

وی ادامه می‌دهد: گنبد سرخ به صورت مربعی‌شکل و در ۲ طبقه ساخته شده و متشکل از سردابه و اتاق اصلی است که بر روی سکوی سنگی قرار دارد؛ کتیبه ضلع شمالی این گنبد نشانگر اسم و القاب بانی گنبد و تاریخ احداث بناست و در کتیبه ضلع شرقی و جنوبی آن هم آیات قرآنی و در ضلع غربی آن نام سازنده بنا وجود دارد.

«اریک شوردر» شرق‌شناس آلمانی نیز گنبد سرخ را شاهکار معماری جهان از نظر آجرکاری معرفی می‌کند؛ اثری که در ردیف نخستین بناهای باستانی کشور و در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۳۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

گورستان آقالار پیش از این باید در ردیف آثار ملی قرار می‌گرفت

اکبر تقی‌زاده، مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی نیز می‌گوید: گورستان آقالار پیش از این باید در ردیف آثار ملی قرار می‌گرفت و وجود قبرهای مربوط به دوره میانی اسلامی و متاخر نیز اهمیت آن را به خوبی نشان می‌دهد.  

وی اضافه می‌کند: هرگونه ساخت‌وساز در گورستان تاریخی آقالار باید طبق ضوابط و با توجه به نقشه حریم گنبد سرخ انجام شود اما رویت قبرهای تاریخی نیز برای جلوگیری از ساخت‌وساز در این گورستان تاریخی کفایت می‌کند.  

اهمیتی که در گورستان تاریخی آقالار مدفون است

گورستان تاریخی آقالار بیشتر با مقبره‌ مستطیلی‌شکل آن شناخته می‌شود که قبرهای برخی از مشاهیر و بزرگان شهر را در خود جای داده است؛  مقبره‌ای که در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی به‌دلیل وجود قبرهای مرمرین و بسیار نفیس و پس از انتقال سنگ‌قبرهای ارزشمندی از قبرستان‌های تاریخی شهرستان به این مکان به موزه سنگ‌نگاره‌ها تبدیل شد.  

عمده سنگ‌های این موزه سنگ‌قبرهای گهواره‌ای، صندوقی و تخت، قوچ‌های سنگی و سنگ‌هایی با نقوش تزیینی و هندسی است که یکی از باارزش‌ترین آنها «سنگ صلوات» نام دارد که تاریخ کتابتش نامعلوم است.

اما اینها، همه ماجرای گورستان تاریخی آقالار نیست و بخش قابل توجهی از اهمیت آن را باید در کاوش‌های باستان‌شناسی و در زیر خاک باستانی آن جستجو کرد؛ کاوش‌هایی که ممکن است قابلیت تبدیل محوطه به مهمترین سایت موزه تدفینی جهان اسلام را از زیر خاک بیرون بکشد.

گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌های اخیر که با حمایت مالی مجریان این طرح تجاری به مدت یک ماه و با دستور پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شد، در واقع نخستین کاوش در این گورستان به شمار می‌رود که به گفته سرپرست تیم پژوهش به شناسایی تنوع ساختار قبور مربوط به دوره اسلامی منجر شد.  

«سعید ستارنژاد» می‌گوید: نتایج دقیق این فصل از لایه‌نگاری حدود یک هفته بعد منتشر می‌شود اما در این کاوش‌ها به وضوح قبرهای مقبره‌ای، سنگی و آجری مربوط به دوره میانی اسلامی و متاخر کشف شد.

به گزارش ایرنا مراغه دارای هفت گنبد تاریخی بوده که چهار گنبد از آنها در حال حاضر موجود، و بقایای سه گنبد دیگر نیز قابل شناسایی است؛ بر همین اساس برخی‌ها مراغه را به عنوان شهر گنبدها مطرح می‌کنند.

«احمد حمزه‌زاده»  مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی نیز در نیمه دوم سال گذشته از تدوین طرح ثبت جهانی گنبدهای تاریخی مراغه خبر داده بود؛ طرحی که ممکن است در مورد گنبد سرخ به بن‌بست برسد.