تیغ خشکسالی بر گردن آهوی گریز پای ایران در دشت‌های اصفهان

 اگر روزی آهوی ایرانی در بسیاری از دشت‌های این سرزمین جولان می داد اما امروز بیشترین تمرکز جمعیتی این گونه زیبای جانوری در خطه اصفهان است. پناهگاه حیات وحش موته  حوالی  میمه  چند سر و گردن بالاتر از سایر مناطق اصفهان چون پناهگاه حیات وحش قمیشلو، پارک ملی کلاه قاضی  و یا پناهگاه حیات وحش عباس آباد است و نه تنها در ایران که در خاورمیانه به زیستگاه آهوی ایرانی شهرت دارد.

بالغ بر ۱۹ هزار آهوی ایرانی در اصفهان، اسیر چنگال خشکسالی

 خشکسالی امسال در دشت های اصفهان  بیشتر از سال‌های پیش رخ نشان داده و شدت این  خشکسالی  رمق آهوها را بریده و پای آن ها را گریزان تر کرده است. در آخرین سرشماری پاییز سال گذشته، ۱۹ هزار و ۳۵ راس آهو در مناطق تحت حفاظت اصفهان شناسایی شد که بیشترین تعداد یعنی  ۱۱ هزار و ۸۲۵ راس  به موته، ۴ هزار و ۴۸۸  راس به قمیشلو ، ۲ هزار و ۶۱۵ راس به کلاه قاضی و ۱۰۷ راس به منطقه حفاظت شده کهیاز تعلق دارد.

حالا آهوها در فصل زایمان، اسیر در چنگال خشکسالی خطر را به جان خریده اند و پا را از مناطق تحت حفاظت فراتر گذاشته اند؛ آب و علف تنها بهانه آنها برای ترک خانه است و  بنابراین معلوم نیست چقدر این پیمایش‌ خطرناک، به ادامه حیاتشان کمک می‌کند.

تابستان باید بگذرد، آهوها را پاییز می‌شمارند و از کم و وجه آنها با آمار گذشته معلوم می‌شود بر سر جمعیت آهوها در مناطق تحت حفاظت چه آمده است؛ بنابراین هنوز مشخص نیست که چه تعداد آهو از آنچه خشکسالی آنها را ناچار به کوچ و پذیرش خطر کرده جان سالم  به در برده باشند! اما آن طور که مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان به ایرنا گفته است، کشفیات شکار غیر مجاز آهو  در سه ماه نخست امسال نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته حدود چهار برابر رشد داشته است.

این آمار با احتساب تخلفاتی که از قانون گریخته اند یا آنچه به سبب عبور آهوها از مناطق تحت حفاظت و ورود به مناطق آزاد جان آهوها را تهدید کرده، نشان می‌دهد که تا همین حالا  شمار زیادی آهو از جمعیت زیستگاه‌های این گونه در اصفهان از دست رفته است.

اما خشکسالی تنها حرف امسال و امروز نیست بلکه از سال‌های گذشته تغییرات اقلیمی، کم و بیش در زیستگاه‌های حیات وحش ایران و به خصوص آهوی ایرانی عرض اندام کرده است؛ باید گفت هشدار امروز  داده شده بود  و از این رو فعالان محیط زیست معتقدند که باید تدابیری جدی برای این بحران اندیشیده می‌شد.

در شرایط کمبود بودجه سازمان حفاظت محیط زیست که نمی‌تواند راه گریزی از مرگ برای آهوی ایرانی داشته باشد، برخی از سازمان‌های مردم  محیط زیستی در استان اصفهان آستین‌ها را خود بالا زده اند؛ اما در این میان کارشناسان بر این باورند که این راه حل، تنها برای کوتاه مدت جواب خواهد داد و در مدت زمان این خشکسالی پیش رو که ابعاد آن شدید خواهد بود، علوفه کمکی، خارج از مجرای کارشناسی شده عواقب خوبی در پی نخواهد داشت و حتی در برخی موارد و در برآیند نهایی منجر به دخالت مخرب در زیستگاه آهوی ایرانی خواهد شد.

آهو را از سازگاری‌های طبیعی دور نکنیم

در این پیوند محمود رضا همامی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با ایرنا معتقد است که باید حیوانات را به گونه‌ای مدیریت و حفاظت کنیم که جمعیت طبیعی آنها سازگار با تغییرات محیط باشد. پیشنهاد وی در شرایط خشکسالی پیش رو حداقل دخالت ودستکاری در زیستگاه حیات وحش است.  

از نگاه این کارشناس مدیریت زیستگاه تایید شده است و می‌توان به واسطه ایجاد آبشخور یا تغذیه کمکی و دستی تا حدودی  مطلوبیت زیستگاه را برای حیات وحش بالا برد اما در عین حال این اقدامات باید کنترل شده باشد تا اثرات سوء و معکوس بر سلامت و جمعیت حیات وحش نداشته باشد.

همامی گفت: به طور معمول مدیران حیات وحش تغذیه کمکی و دستی را توصیه نمی‌کنند ،مگر در شرایط خاص بحرانی؛ در تابستان به واسطه خشکسالی، این دوره بحرانی ممکن است طولانی باشد و تا چند ماه طول بکشد، اگر قرار بر تغذیه دستی باشد باید در حداقل باشد، اگر بخواهیم به میزان زیاد تغذیه کمکی داشته باشیم، مشکلات زیادی  را به بار می‌آورد.

وی در توضیح بیشتر افزود :علوفه را نزدیک آبشخور می‌ریزند و تجمع حیوانات با تراکم بالا هم به لحاظ تماس افراد یک گونه ،هم تماس افراد گونه‌های مختلف می‌تواند احتمال بروز بیماری‌ را بالا ببرد و از طرفی این اقدام به خاطر تراکم بالای جمعیتی که ایجاد می‌کند، می‌تواند به بخش‌هایی از زیستگاه آسیب بزند.

“گستره خانگی” به منطقه ای گفته می‌شود که یک حیوان برای برطرف کردن نیازهای آبی و غذایی طی می‌کند.

 همامی کوچک شدن گستره خانگی یک گونه را نیز از عواقب طولانی شدن تغذیه کمکی دانست و گفت: اگر زیستگاه غنی باشد، اندازه گستره خانگی کوچک‌تر می‌شود و اگر زیستگاه فقیرتر باشد، گستره خانگی  بزرگ‌تر می‌شود. اگر در یک زیستگاه فقیر حیوان را عادت به آب و غذای کمکی دهیم، گستره خانگی‌اش کوچک می‌شود و اگر این کمک‌ها برداشته شود، ممکن است نتواند سریع خودش را سازگار کند و بدین ترتیب ما حیوان را از سازگاری‌هایش دور می‌کنیم.

وی افزود :تغذیه دستی باعث می‌شود که احتمال بقای یک حیوان بیشتر و  باروری اش هم زیاد شود و در نهایت نرخ رشد جمعیت بالا برود ؛ وقتی  نرخ رشد جمعیت بالا برود، جمعیت در اندازه ای بالاتر از ظرفیت “برد غذایی محیط”  قرار می‌گیرد.

منظور نظر همامی از “ظرفیت برد غذایی” این است که میزان زاد و ولد حیات وحش باید به اندازه ای باشد که تولید غذای سالانه زیستگاه، جوابگوی آن جمعیت باشد؛ بدین ترتیب اگر جمعیتی بالاتر از ظرفیت تولید غذای سالانه زیستگاهی باشد، جمعیت حیات وحش با مشکل مواجه می‌شود و افت می‌کند.

این کارشناس شرایط خشکسالی را ناگزیر دانست؛ چیزی که مسبوق به سابقه است و حیات وحش چاره کارش را مهاجرت می‌داند ؛ اما مشکل در این راه حل طبیعی، از نگاه او این است که مناطق حفاظت شده ایزوله نیستند و وقتی حیوان از آن خارج می‌شود، جایی به غیر از مناطق آزاد ندارد که برود و در نتیجه به خاطر فرهنگ‌سازی که وجود ندارد، این حیوانات و به خصوص  آهوها که کیلومترها از زیستگاه هایشان فاصله گرفته اند، از سوی مردم حمایت نمی‌شوند.

نیاز آهوی ایرانی به مناطق حفاظت شده بینابینی برای رسیدن به منطقه امن

راهکار همامی اما این است که “مناطق حفاظت شده بینابینی” وجود داشته باشد، به این معنی که وقتی حیوانی از یک منطقه خارج می شود، اگر منطقه با وضعیت بهتری  در نزدیکی باشد، می‌تواند خودش را به  این منطقه امن برساند.

وی گفت: زیستگاه آهو همه جا نیست. سابق هم مهاجرت آهو انجام می شد؛ از قمیشلو می‌رفتند تا هفتاد قله اراک و ازقمیشلو به موته و از موته به هفتاد قله اراک بر می‌گشتند؛اما به واسطه توسعه‌هایی مثل جاده و صنایع کشاورزی بین مناطق حفاظت شده،  این ارتباطات قطع شده و مشکل ایجاد کرده است. 

وی افزود : درشرایط خشکسالی، بسیاری از مزارع کشاورزی بیرون از مناطق حفاظت شده، آهوها را به سمت خود جذب می‌کند و حتی اداره حفاظت محیط زیست در منطقه پارک ملی کلاه قاضی مجبور شده است در وسط پارک مقداری علوفه بکارد  و مزرعه کوچکی ایجاد کند که آهوها  کمتر از مناطق بیرون بروند. این کار نباید اتفاق می افتاد اما حفاظت محیط زیست  مجبور به این کارشد تا آهوها را نگه دارد.

همامی توزیع مناسب منابع آبی و ایجاد سایبان با کشت گونه‌های درختی و درختچه ای را در زیستگاه آهوها، راهکار مدیریت زیستگاه دانست که می‌تواند در شرایط  امروز آهوها و و خشکسالی ای که در آن به تنگ آمده اند، راهگشا باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با ایرنا افزود: جمعیت آهوهای ایرانی در بسیاری از مناطق حفاظت شده  کشور منقرض و یا کوچک شده‌اند، کوچک شدن اندازه جمعیت خطرناک است و خطراتی را به دنبال دارد که در نهایت باعث انقراض می شود اما استان اصفهان با جمعیت قابل توجهی از آهو  در سه منطقه موته ، کلاه قاضی و قمیشلو به نسبت وضعیت مناسب‌تری دارد.

به روایت همامی جمعیت آهوی ایرانی در  پناهگاه حیات وحش موته تا قبل از انقلاب حدود ۱۰ هزار راس  بوده است که در  بحبوحه انقلاب، بواسطه نبود کنترل کافی  مناطق این تعداد  به یکباره افت و به حدود چند صد راس رسید اما مجدد بعد از انقلاب جمعیت آهوی موته شروع به رشد کرد و به  چندین هزار رسید.

همه آنچه حفاظت محیط زیست اصفهان برای آهوی ایرانی کرده است

نوسانات جمعیت آهو همواره در موته و زیستگاه‌های دیگر سابقه داشته و تا حدی به سبب خشکسالی طبیعی است اما فعالان محیط زیست و انجمن‌های مردم نهاد دوستدار حیات وحش می‌پرسند که با توجه به هشدارهای کارشناسان و پیش بینی خشکسالی، چرا تدابیر جدی برای کنترل شرایط در زیستگاه‌های منحصر به فرد آهوی ایرانی اندیشیده نشد و اینکه چرا در مناطقی که همواره در معرض خشکسالی و آسیب‌های ناشی از آن بوده اند، سامانه سطوح بارانگیر طراحی و ساخته نشد؟!

گفته می‌شود در زمان حاضر تنها پارک ملی و پناهگاه حیات وحش کلاه قاضی دارای سطوح بارانگیر است.

ایرج حشمتی مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در پاسخ به این پرسش‌ها به ایرنا گفت که همواره موضوعات مدیریت بحران به ویژه خشکسالی‌ها و پیش بینی‌های مرتبط با آن به عنوان یکی از ماموریت‌های اصلی مد نظر بوده و در ادوار گذشته و در سه سال اخیر نیز به صورت مستمر و با برنامه ریزی‌های لازم، اقدامات فیزیکی تجهیز و نگهداری مناطق، تامین زیر ساخت‌ها، اتخاذ تمهیدات متناسب با هدف حفاظت پایدار از حیات وحش، تامین نیازهای اساسی شامل آب و تغذیه، جلوگیری از تخریب زیستگاه و مبارزه جدی با شکار غیر مجاز عملیاتی و اجراشده است.

وی افزود: جابه‌جایی بین زیستگاهی حیات وحش و خروج از مناطق حفاظت شده و ورود به عرصه‌های دیگر طبیعی است که حیات وحش بر اساس غریزه از یک منطقه خارج و به شرط  حفاظت دوباره برمی‌گردد؛ در سال جاری هم با خشکسالی حاد، فراگیر و بی سابقه ۵۰ سال اخیر مواجه هستیم.

حشمتی افزود: با وجود کمبود بودجه با پیش بینی خشکسالی حتی از اسفندماه ۱۳۹۹ آبرسانی سیار به منابع، لایروبی و مرمت چشمه‌ها و چاه‌ها و ساخت آبشخورهای جدید در دستور کار قرار گرفت و بی وقفه حفاظت در داخل مناطق و حتی بیرون از مناطق با همکاری مردم و مسوولان انجام گرفت و از طرفی تغذیه دستی در زیستگاه‌های حساس شروع شد.

حشمتی خاطر نشان ساخت: از اول اردیبهشت امسال تاکنون برنامه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان  و نیازهای بودجه‌ای لازم به منظور حفاظت از ذخایر ژنتیکی در بحران خشکسالی در سطوح مختلف استانی و ملی پیگیری شد که شاهد سرعت بیشتر برنامه‌های حفاظت، مدیریت و کاهش اثرات خشکسالی خواهیم بود؛ همچنین با هماهنگی صورت گرفته  و با ورود همه جانبه و ارزشمند مجموعه قضایی، نیروی انتظامی، بسیج و فرمانداری‌ها در سطح استان و حمایت‌های استانداری و سازمان مدیریت و برنامه ریزی، اقدامات لازم برای مبارزه با تخلفات شکار و صید و تقویت حفاظت، گسترده‌تر شده است.

این مقام حفاظت محیط زیست استان اصفهان درباره تامین آب در زیستگاه آهوی ایرانی گفت: اداوار گذشته و در سه سال اخیر، متناسب با شرایط خاص هر منطقه اقدام اساسی گسترده و پیش بینی موثری انجام شد که اگر این اقدامات نبود، قطع یقین در خشکسالی بی سابقه امسال، شرایط از کنترل خارج می‌شد و مناطق ضربات و خسارات بسیار گسترده ای متحمل می شد ؛ اگرچه نیازهای اساسی نیز وجود دارد و حداکثر حمایت‌ها را برای تامین اعتبارات می‌طللبد که تلاش می‌کنیم گام به گام محقق شود.

به روایت حشمتی در پناهگاه حیات وحش موته برای تامین منابع آبی اولویت اول مرمت احیا و به کارگیری چشمه‌های موجود و چاه است و همچنین در مناطقی با اقلیم بیابانی مانند عباس آباد و کلاه قاضی علاوه بر احیا، لایروبی و مرمت چشمه‌ها، ایجاد سطوح بارانگیر و ایجاد آب انبار ، اقدام اولویت دار و ضروری به شمار می‌رود.

آن طور که مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان  گفت در ادوار گذشته و در چند سال اخیر علاوه بر محافظت و نگهداری چشمه‌ها، چاه‌ها و تلمبه‌های بادی نیز ایجاد شده‌اند.

وی افزود :در منطقه حفاظت شده موته نگاهداری ۵۵ چشمه و ایجاد ۶ چاه تلمبه بادی و ۲ مخزن وآبشخور؛ در قمیشلو  ۱۵ مخزن، ۲ آب انبار، یک استخر و  نگاهداری چشمه ها و ساخت آبشخورها و همچنین در منطقه  کلاه قاضی ایجاد ۶ آب انبار، ۲ سطح بارانگیر و ۱۵ مخزن ساخت آبشخورها در زمره عملیاتی است که برای تامین آب وحوش انجام گرفته است.

وی افزود: موته، قمیشلو و کلاه قاضی در اصفهان دارای جمعیت‌ بالا و رکورد دار آهو در کشور است. البته این سه منطقه از مناطق  قدیمی تحت مدیریت است و سابقه پنج دهه حفاظت را دارد و از طرفی به لحاظ اقلیمی  مستعد تکثیر و زیست آهوست؛ آنچه مسلم است خشکسالی مفرط و بسیار سخت امسال، تلفاتی در انواع گونه‌های جانوری از جمله آهو در پی دارد یا موجب جابه‌جایی غریزی حیات وحش و پراکنده شدن آنها، ورود به مزارع و حضور در پیرامون جاده ها و سکونت‌گاه‌ها و معادن می‌شود که در این شرایط ،تلفات جاده ای حیات وحش و تخلفات شکار  و صید نیز توسط شکارچیان غیر مجاز و سودجویان افزایش چشمگیری دارد.

حشمتی با توجه به گسترده بودن مناطق تحت مدیریت و نیز زیستگاه های آزاد، آمار دقیقی از تلفات و شکار آهوهای ایرانی در خشکسالی امسال اعلام نکرد؛ اما به گفته وی در سه ماه  اول پارسال  کشفیات شکار غیر مجاز گونه آهو، ۶ مورد شامل پنج نر و زنده گیری یک راس بچه آهو بوده است. شوربختانه اما با وجود تلاش شبانه روزی محیط بانان در سراسر مناطق تحت مدیریت و شکار ممنوع استان اصفهان، این کشفیات و تخلفات در سه ماه اول سال امسال به ۲۱ مورد شامل هشت آهوی نر و ۱۲ راس ماده و یک بچه آهو افزایش یافته است.

چهار گونه آهو در ایران زیست می‌کند، آهوی ایرانی، جبیر، آهوی کوهی و آهوی شنی که آهوی ایرانی گونه غالب است. پیشتر جمعیت آهوی ایرانی در بسیاری از زیستگاه های این گونه جانوری چند برابر بود

جمعیت آهوی ایرانی در یک قرن اخیر به دلایل متعدد رو به کاهش گذاشت و اکنون پناهگاه حیات وحش موته، پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو و پارک ملی و حیات وحش کلاه قاضی در استان اصفهان، بیشترین شمار آهوی ایرانی را به خود اختصاص داده است. خشکسالی شدید امسال اما بیم از دست رفتن تعداد آهوهای ایرانی را بر اثر شکار ،تلف شدن و تصادف در گذر از جاده‌ها بیشتر کرده است.