نهج‌البلاغه رعایت حقوق محرومان را در راس وظایف حاکم اسلامی آورده است

مصطفی عباسی مقدم روز سه‌شنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه وظایف حاکم اسلامی در قبال مردم و اقشار گوناگون و یکی از موضوع‌های مهم در نهج‌البلاغه است، افزود: این وظایف و کارکردهای حکومت و حاکمان جامعه اسلامی در خطبه‌ها و نامه‌های متعدد انعکاس یافته است.

وی با اشاره به اینکه امام علی(ع) هدف از زمامداری و اعزام والیان در حاکمیت اسلامی را در چهار موضوع گردآوری حقوق بیت‌المال از جمله زکات و مالیات، جهاد با دشمنان، انجام امور اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به صلاح مردم و آباد کردن سرزمین و ساماندهی عمران، کشاورزی و صنعت بیان فرموده است، ادامه داد: با توجه به نامه ۵۳ نهج‌البلاغه حاکم وظایف متعددی در برابر تمامی مردم بر عهده دارد که در راس آنها محبت و احسان به آحاد جامعه است؛ آنچنان که فرمودند «قلب تو باید پر از ترحم و مهربانی نسبت به عامه مردم و خواهان نیکوکاری برای آنان باشد.»

به گفته وی، توجه به تمامی هم‌کیشان و همنوعان دومین وظیفه حاکمان در برابر مردم است که بر اساس فرموده امیر مومنان «مردم در حکومت اسلامی از ۲ دسته خارج نیستند یا مسلمان(برادر) هستند که وظیفه تو نسبت به آنها مهربانی و عطوفت تمام است یا غیر مسلمانان که در آفرینش همنوع تو هستند و باید نسبت به همنوع مهربان و رووف باشی.»

عضو هیات علمی گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه کاشان سومین وظیفه حاکمان در برابر مردم را عفو و گذشت از خطاهای مردم عنوان و اضافه کرد: لغزشی که از مردمان در زندگی و ارتباط با دیگران سر می‌زند نباید بهانه‌ای برای قدرت‌نمایی حاکمان و اعمال خشونت شود و به طور طبیعی در موارد حق‌الناس بستگی به نظر صاحب حق دارد اما در جایی که تنها خطای اجتماعی رخ داده، رأفت و رحمت اسلامی زمینه‌ساز عفو و گذشت حاکم است.

عباسی مقدم با تاکید بر اینکه امام علی(ع) رعایت انصاف نسبت به همه اقشار را توصیه کرده است، اظهار داشت: منظور از انصاف آن است که هرچه برای خود و دوستانش می‌خواهد برای دیگران نیز بخواهد و هرچه را برای خود نمی‌پسندد برای دیگران و آحاد جامعه نیز نپسندد، اگر ظلم و اجحاف را در حق خود و خانواده‌اش دوست نمی‌دارد از ظلم به هیچ کس نیز راضی نشود.

وی چهارمین وظیفه حاکم در نهج البلاغه نسبت به مردم را رعایت حق و عدالت عنوان و خاطر نشان کرد: رعایت حق و عدالت شاید در نگاه اول ساده باشد اما رعایت آن در صورت درگیر شدن با منافع گروهی، قومی و فرقه‌ای دشوار می‌شود و بر این پایه رضایت عموم مردم که در اثر عدالت اجتماعی حاصل می‌شود مهمتر از رضایت‌بخشی از خواص قلمداد شده است به طوری که امام علی(ع) می‌فرماید نارضایتی عمومی رضایت خواص را از بین می‌برد و بی اثر می‌کند.(فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَی الْخَاصَّةِ، وَإِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعَامَّةِ)

استاد دانشگاه کاشان با بیان اینکه وظیفه دیگر حاکمان تشویق نیکوکاران و افراد مقید به آداب و وظایف دینی و اجتماعی، تنبیه خطاکاران و تفاوت گذاشتن میان افراد با درجات و نمرات مختلف است چرا که مدیریت جامعه بدون نظام تشویق موثر امکان‌پذیر نخواهد بود، گفت: البته رویه قالب در فرهنگ علوی تشویق و ترغیب به فضایل و حتی چشم پوشی از عیوب و خطاها تا حد امکان است.

“حتی امیرالمومنین(ع) در مواردی با تاکید بر اینکه به بدگویی سخنچینان و پرونده‌سازان در مورد آحاد جامعه توجهی نکن می‌فرماید: هرگز در تصدیق سخن‌چین شتاب مکن چون سخن‌چین، بدگو و خائن است هرچند خود را خیرخواه جلوه دهد.(و لا تَعجَلَنَّ إلی تَصدیقِ ساعٍ، فإنَّ السّاعیَ غاشٌّ و إن تَشَبَّهَ بالنّاصِحینَ)”

وظیفه حاکم در روابط اقتصادی و مالی در برابر مردم

عباسی مقدم با اشاره به اینکه گشاده‌دستی همراه با عدالت وظیفه بعدی حاکم در روابط اقتصادی و مالی با مردم است، افزود: با توجه به اینکه بیت‌المال مِلک حاکم نیست امام وی را از مشورت با بخیل پرهیز می‌دهد که انسان را از کرم و بخشش منع می‌کند. (وَلاَ تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلا)

وی با اشاره به این توصیه امام علی(ع) که حاکمان به استفاده از مشاوران و نزدیکانی که او را به خیر و نیکی تشویق می‌کند نه افرادی که به شر و بدی و بغض و حرص وامی‌دارند، ادامه داد: آن حضرت آخرین وظیفه عمومی حاکم را پرهیز از دوری از مردم توصیه کرده و فرموده است حاکم باید علاوه بر تلاش دائم برای رفع مشکلات هرگز خود را دور از مردم و در حجاب قرار ندهد بلکه هر از چندی با آنان دیدار و گفت‌وگو کند و البته با سعه صدر به سخنان آنان گوش فرا دهد.

وظایف حاکم اسلامی در برابر اقشار خاص

استاد دانشگاه و قرآن‌پژوه درباره وظایف حاکم اسلامی در برابر اقشار خاص اظهار داشت: نخستین گروهی که بر حقوق آنان در نهج‌البلاغه سفارش و تاکید شده محرومان و اقشار فرودست جامعه هستند که نخست در بیان امام به خوبی توصیف و حتی تقسیم‌بندی مشخصی از آنان ارایه شده است.

عباسی مقدم با اشاره به اینکه امام علی(ع) چهار گروه را جزو محرومان جامعه برمی‌شمارد، افزود: نخست مسکینان و فقیرانی که در اثر تهیدستی قادر به کار و تحول در زندگی خود نیستند، دوم محتاجانی که در اندازه فقرا نیستند ولی در تنگنای معیشت به کمک حکومت و مردم نیازمندند، سوم فقیرانی که در اثر حادثه‌ای دچار تهیدستی و نیازمندی شده‌اند و چهارم بیماران زمین‌گیر که قادر به فعالیت و امرار معاش خود نیستند.

وی تاکید امام علی(ع) بر اینکه برخی از این اقشار اظهار نیاز می‌کنند و برخی زبان نیاز و روی حاجت را ندارند یادآور شد و گفت: آن حضرت توجه و رفع نیاز هر دو دسته را سفارش می‌کند و چهار وظیفه در قبال آنها در نظر می‌گیرد.

به گفته وی، نخست اختصاص بخشی از بیت‌المال به طور منطقی به آنان برای غذا، ایجاد شغل و رفع نیازهای اساسی و دوم اهمیت دادن به درخواست‌های ناچیز آنان تا درخواست‌های کوچک مانع از توجه جدی نشود، در حالی که برآوردن این درخواست‌ها در دادن روحیه و نشاط اجتماعی می‌تواند بسیار موثر باشد حتی گاهی ممکن است مدیران از سر غرور و تکبر توجهی به درخواست‌ها نشان ندهند.

عضو شورای پژوهشی دانشگاه کاشان با بیان اینکه امیرالمومنین(ع) سومین وظیفه حاکم در برابر اقشار محروم را تواضع و گشاده‌رویی در برابر آنان با عبارت چهره‌ات را از روی غرور از آنها برنگردان(وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّک لَهُمْ) و چهارمین وظیفه را رسیدگی به افرادی که به حاکم دسترسی ندارند بیان کرده است، گفت: آن حضرت می‌فرماید حاکم علاوه بر توجه و مهربانی نسبت به درخواست‌کنندگان و حاضران که نزد حاکم و افرادی که به دفتر او آمده‌اند باید سازمان مشخصی از افراد کارکشته، خداترس و دارای تواضع و امانت‌دار داشته باشد تا نیازهای تمامی محرومان را شناسایی و به موقع رسیدگی کند(وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ)

وظایف ویژه‌ حاکمیت برای مشاوران و کارگزاران

عباسی مقدم نزدیکان، جمع مشاوران و کارگزاران را دومین گروه با وظایف ویژه‌ حاکمیت برای آنان دانست و افزود: امام علی(ع) با تیزبینی و درایتی بی‌نظیر دقیق‌ترین تدابیر را در این خصوص اندیشید و رهنمودهای مشخصی داده‌اند از آنجا که بسیاری از نزدیکان و کارگزاران دچار آفت هایی مانند زیاده‌خواهی برتری جویی و بی‌انصافی و اجحاف در حق مردم می‌شوند امام برای پیشگیری از این صفات بد تاکید می‌کند که ریشه این حالات خودخواهانه باید قطع و هیچ امتیازی نباید به اطرافیان حتی در برخورد و رفتار داده شود.

وی تصریح کرد: امام می‌فرماید هرگز ملک و مزرعه‌ای را در اختیار فردی از اطرافیان و بستگانت قرار نده و نباید از تو چنین طمعی داشته باشند و بعد نتیجه چنین کاری را همان بدگمانی به حاکم و زمینه ساز بقیه مشکلات می‌داند و حتی با ظرافت تاکید می‌کند که اگر مردم به خاطر عملکرد، به حاکم و کارگزارانش بد گمان شوند بلافاصله عذرخواهی کنند و عامل سوء ظن را از میان بردارند.

به گفته وی با مطالعه بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه به ویژه نامه‌های ۵۳ و ۳۱ می‌توان وظایف حاکم در قبال سایر اقشار جامعه مثل کارگزاران، قضات،مأموران فعالان اقتصادی، بازاریان، کسبه و حتی دشمنان را استخراج کرد.

وظایف حاکم اسلامی در برابر دشمن

رییس موسسه آموزش عالی مهد علم کاشان درباره وظایف حاکم اسلامی در مقابل دشمن از دیدگاه نهج البلاغه افزود: امام می‌فرماید اگر دشمن صلحی را پیشنهاد کند که رضای الهی در آن باشد باید با حذر و هوشیاری کامل بپذیرد.(و لکِنِ الحذَرَ کُلَّ الحَذَرِ مِن عَدُوِّکَ بَعدَ صُلحِهِ)

عباسی مقدم با اشاره به اینکه اگر پیمانی امضا شد باید به آن پایبند باشد و هرگز در اندیشه نقض عهد و پیمان نکند هر چند دور اندیشی و احتیاط را سفارش می کند.(فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَةِ) افزود: سلسله مراتب فرماندهی را بر اساس معیارهای الهی، دینی، دانش و مهارت در انتخاب فرماندهان به ویژگی‌هایی از جمله خیرخواه ترین افراد برای خدا و رسول و مردم پاکدست ترین افراد، بردبارترین و حلیم‌ترین سپاهیان، شریف‌ترین بیوت و شجاع‌ترین خاندان‌ها که اهل شرافت و کرامت باشند توجه کافی کند.

شهرستان کاشان از ۲۱ مهر سال ۱۳۹۹ به مدت ۲ سال به عنوان نخستین پایتخت نهج‌البلاغه کشور نامگذاری شده است.

افزون بر ۵۰ نفر حافظ نهج‌البلاغه، یک هزار و ۲۰۰ نفر حافظ بخش‌هایی از این کتاب ارزشمند، ۲۰۰ نفر حافظ کل قرآن مجید و ۱۵ نفر حافظ کل صحیفه سجادیه در کاشان آموزش دیده‌اند.