بلند مرتبه سازی عامل ناپیدای تشدید آلودگی هوای کلانشهر اصفهان

اصفهان، در دره ای قرار گرفته که زاینده رود از میان آن جاری است؛ رود و دره ای که باعث شده اصفهان در درازنای تاریخ و زمانی که تا به امروز از سرگذرانده در فلات مرکزی ایران شکل بگیرد. در این میان اما شرایط خاص این دره که مهد آبادانی و زایش زنده رود شده و در جانب شمال و بلندای کوه صفه قرار گرفته است ظرفیت و توانایی ویژه یا به تعبیری توان اکولوژیکی خود را دارد.

امروز با رشد آلودگی‌های انسان ساخت مثل آلودگی ناشی از صنایع، خودروها و مصارف خانگی، نقش شرایط خاص توپوگرافی اصفهان برجسته تر شده است؛ شرایطی که به گفته کارشناسان با رشد جمعیت و توسعه عمودی شهر(بلندمرتبه سازی)  خارج از توان خودپالایی آن می‌تواند موجب تشدید آلودگی هوای کلانشهر اصفهان شود.  

کارشناسان معتقدند که اصفهان از  لحاظ اقلیمی و توپوگرافی در شرایطی قرار دارد که به واقع در هیچ کلانشهری از ایران چنین  افت سرعت باد و پایداری هوایی به اندازه وجود ندارد  و هم اکنون اتمسفر این منطقه  تا شعاع ۵۰ کیلومتر به حد اشباع و چه بسا فوق اشباع  رسیده و بارگذاری‌های ممتد و  نامتقارن باعث شده است که  به لحاظ طبیعی دیگر قدرت خودپالایی نداشته باشد.

در این میان که شرایط قرارگیری اصفهان به افت جریان هوا  و  تجمع آلاینده‌های هوا  منجر می‌شود، اگر بلندمرتبه سازی را که خود به مثابه مانعی در برابر تهویه هوا قرار دارند نیز بیافزاییم، باید گفت، این ماجرا تا حدود زیادی می‌تواند قدرت خود پالایی اصفهان را از آنچه که هست، ضعیف‌تر کند.   

تاکنون طرح مطالعاتی جامعی از سوی نهادهای متولی در رابطه با میزان تاثیرگذاری بلندمرتبه سازی در تشدید آلودگی کلانشهر اصفهان انجام نشده است و بنابراین کارشناسان و حتی متولیان امر نمی‌توانند اظهار نظر دقیقی دراین باره داشته باشند؛ اما برآیندها و آنچه از نتایج برخی تحقیقات مشخص شده است نشان می‌دهد که بلندمرتبه سازی‌ها می‌تواند به شدت تهویه هوا را تحت تاثیر قرار دهد.  

از آنجا که اصفهان در میان کلانشهرهای ایران بر سکوی اول آلودگی هوا ایستاده و از سویی رشد جمعیت و توسعه بی امان شهر هر روز ابعاد تازه ای به خود می‌گیرد، با توجه به شرایط قرارگیری این شهر  و بادهای غالب، بررسی بُعد عمودی شهر در مناطق مختلف و تاثیر آن بر انباشت آلودگی هوا لازمه برنامه ریزی از سوی متولیان امر است.

در ماه‌های گذشته  طرح” مدل‌سازی انتشار و توزیع  آلاینده‌های هوا و تعیین سهم منابع” توسط دانشگاه اصفهان، با کارفرمایی اداره کل هواشناسی و نظارت  اداره کل حفاظت محیط زیست استان کلید خورده است که اگر نتایج آن منتشر شود مشخص می‌کند، چه سهمی از هر منبع متحرک یا ثابت (صنعتی، حمل و نقل، صنفی، کشاورزی، خانگی، تجاری) با توجه به شرایط اقلیمی، توپوگرافی به شهر و شهروندان آن می‌رسد؛ اما اصفهان هنوز در مطالعات سهم هر کدام از مولفه‌های آلودگی هوا در میانه راه است و باید دید با رشد جمعیت و افزوده شدن ساخت و سازها و به خصوص رشد عمودی شهر، آیا سهم این مولفه، یعنی رشد بلندمرتبه سازی‌ها در تشدید آلودگی هوا در نظر گرفته می شود و آیا طرحی  برای مطالعه این چالش در نظر گرفته شده است یا خیر؟

اصفهان به تنفس نیاز دارد 

مرتضی چه‌گونی دکترای تخصصی آلودگی محیط زیست معتقد است که وقتی راجع به اصفهان صحبت می‌کنیم باید بلند مرتبه سازی را با وضعیتِ توپوگرافی آن بررسی کنیم؛ اینکه بینیم این شهر در کجا واقع شده و چه شرایط توپوگرافی و اقلیمی ای داشته است و آیا روح حاکم  بر این شهر با بلندمرتبه سازی ها  همخوانی دارد؟  

وی در گفت‌وگو با ایرنا آلودگی هوا را مجموعه‌ای از عوامل به هم پیوسته‌ای دانست که نمی‌توان آنها را جدا از یکدیگر بررسی کرد.

چه گونی افزود: سووالی که سالیان سال مطرح شده، این است که آلودگی هوای اصفهان از حمل و نقل است یا صنایع؟ اما باید گفت وارد شدن به این بازی، به هیچ وجه ما را به پاسخی نمی‌رساند؛ چرا که عوامل آلودگی هوا به هم پیوسته است و بلند مرتبه سازی در آلودگی هوا نیز به صورت گسسته تاثیری در آلودگی هوا ندارد ولی به عنوان یک عامل  پیوسته، دخیل و مهم است.  

این کارشناس تصریح کرد: بلند مرتبه سازی فی نفسه بد نیست اما اینکه با چه کیفیتی و در چه مکانی باشد، می‌تواند مساله ساز  باشد؛ بلند مرتبه‌ها از منظر سطح اشغال و ظرفیتِ برد زیست محیطی باید مد نظر قرار بگیرند؛  شهر هم به تنفس نیز دارد؛ باید تا یک  حدی در آن بارگذاری انجام شود که توان خودپالایی داشته باشد. اگر با ساختمان‌ها، حمل و نقل و صنایع بیش از توان منطقه بارگذاری کنیم؛ به شکل مشکلاتی از قبیل آلودگی هوا خودش را نشان می‌دهد که نتیجه آن غیرقابل  زیست شدن آن  منطقه خواهد بود.  

مدیر انجمن صلح با طبیعت به خبرنگار ایرنا گفت: ساختمان‌های بلند مرتبه و به خصوص آنهایی که متراکم و پیوسته هستند می‌توانند در پیدایش پدیده جزایر گرمایی و افزایش دما در سطح شهر تاثیر بسزایی داشته باشند؛ به طوری که این پدیده با آلودگی هوا در ارتباط است؛  پژوهش‌هایی که انجام و نتایج آن مشخص شده است نشان می‌دهد که نقاطی از شهر که پدیده جزایر گرمایی دارای افزایش بوده، میزان آلودگی هوا و میزان غلظت آلاینده ها در آن مناطق بیشتر به چشم خورده است.  

این متخصص آلودگی محیط زیست در ادمه یادآور شد: به هیچ عنوان ساختمان‌های بلند مرتبه عامل اصلی آلودگی هوا نیستند اما می‌توانند سرعت و شدت الگوهای باد را به خصوص در اطراف خودشان تغییر دهند و این غلظت آلاینده‌ها را افزایش می‌دهد.  

از نگاه چه گونی بررسی تاثیر بلندمرتبه سازی‌ها در تشدید آلودگی شهر اصفهان نیاز به مطالعات تخصصی و مشخص در مناطق شهری اصفهان دارد که به گفته وی  با زیرساخت‌ها و  اطلاعات موجود، امکان انجام آن چندان میسر نیست.  

وی افزود: برای اجرا و ساخت ساختمان‌های بلند مرتبه و آپارتمان‌های مسکونی متراکم باید برنامه ریزی صحیح  شهری وجود داشته باشد و باید به معیارهای زیست محیطی نیز  توجه شود که در این رابطه ضابطه مشخصی نداریم و  به نظر می‌رسد که توجه کافی  نسبت به این موضوع در مطالعات و مکان‌یابی‌ها و البته توان سرزمین و ظرفیت قابل تحمل محیط زیست نشده است.  

ظرفیت بالای انباشت آلودگی هوا در کلانشهر اصفهان 

در این پیوند بابک صادقیان مدیر امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان نیز در رابطه با تاثیر بلندمرتبه سازی‌ها در تشدید آلودگی هوای اصفهان به خبرنگار ایرنا گفت: شرایط اقلیمی، توپوگرافی و پارامترهای هواشناسی به ویژه سرعت و جهت باد از عوامل تاثیر گذار بر انباشت، پراکنش و جابه جایی آلایندهای هوا هستند که این موضوع با توجه به شرایط خاص منطقه مرکزی استان (شامل شهرستان اصفهان  و شهرستان‌های صنعتی و پر جمعیت پیرامون آن)  اهمیت و اثر گذاری دوچندان دارد چرا که این منطقه در اراضی پست با میانگین سرعت باد کمتر از ۳ متر بر ثانیه، به ویژه در نیمه دوم سال دارای ظرفیت بالایی در ماندگاری و انباشت آلاینده هاست.

به روایت صادقیان در چند دهه اخیر با افزایش مهاجرت وتمرکز جمعیت در شهرها، توسعه مراکز سکونت‌گاهی در شهرها  به صورت عمودی صورت گرفته و بدیهی است، مورفولوژی شهری که بیانگر فرم وشکل عناصر شهری، انواع کاربری ها و دسترسی های محلی و منطقه ای وسایر عوامل به شمار می‌آید، در نحوه توزیع و انتشار آلاینده‌های هوا در سطح شهر اثر گذار است.

هر چند تاکنون مطالعات جامعی در خصوص تاثیر بلندمرتبه سازی‌ها در تشدید آلودگی  هوای کلان شهر اصفهان انجام نشده است اما از نگاه مدیر امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان با توجه به مطالعات انجام شده در تعدادی از شهرهای دیگر از جمله برخی مناطق شهر تهران، موضوع تاثیر بلند مرتبه سازی در تغییر الگوهای جریانات باد و به تبع آن تغییر در الگوهای انباشت و انتشار آلاینده‌های هوا به نوعی به اثبات رسیده است.

صادقیان افزود: در واقع شکل هندسی و ارتفاع ساختمان‌ها و فاصله آنها نسبت به یکدیگر در کنار موقعیت استقرار آن ها نسبت به مسیر بادهای غالب می‌تواند بر تغییر الگوی جریانان باد در بافت شهری تاثیر گذاشته و با ایجاد جریانات ” گردآبی” باعث انباشت و ماندگاری آلاینده‌ها در یک منطقه و یا تسریع در انتقالِ عمودی یا افقی آلاینده‌ها در یک منطقه دیگر باشد، به عبارتی ساختمان‌های بلندی که در کریدورهای(تونل‌ها)   باد یک شهر ایجاد می‌شود علاوه برآنکه به عنوان باد شکن و مانع باعث افت جریان باد می‌شوند، با توجه به شکل هندسی، شیب و زوایای به کار رفته در ساختمان و همچنین فاصله با ساختمان‌های کم ارتفاع مجاور و عرض معابر (با لحاظ نوع کاربری‌ها) می‌تواند تاثیر بسزایی در ماندگاری و جابه‌جایی آلایندهای هوا داشته باشد.

وی افزود: این موضوع  در کلان شهر اصفهان با میانگین سرعت باد پایین  به ویژه در نیمه دوم سال بسیار حائز اهمیت است و باید به عنوان یکی از عوامل مهم  در تغییر روند شاخص‌های آلودگی هوا در اتمسفر کلان شهر اصفهان مورد توجه ویژه قرار گیرد.

صادقیان با اشاره به  مورفولوژی شهرها و سکونتگاه‌ها که تاثیر زیادی در نحوه توزیع، انتشار و ماندگاری آلاینده‌های هوا دارند، گفت: با توجه به اهمیت این موضوع، در قانون هوای پاک، یک ماده جداگانه برای آن در نظر گرفته شده است.  در ماده ۲۱ قانون هوای پاک با صراحت اعلام شده است که وزارت راه و شهرسازی موظف است هنگام تهیه طرح‌های جامع و  تفضیلی شهرها، شهرک‌ها و شهرهای جدید و حتی طرح‌های هادی روستایی یا توسعه این مناطق به نحوی برنامه‌ریزی کند که طرح‌ها دارای فصل جداگانه ای از مطالعاتِ مربوط به مسائل زیست محیطی باشد.

ساختمان های بلند مرتبه و کاهش مضاعف وزش باد در اصفهان

نوید حاج بابایی معاون توسعه پیش بینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان نیز در پاسخ به ایرنا درخصوص تاثیر ساختمان‌های بلند مرتبه بر انباشت آلودگی هوای کلانشهر اصفهان گفت:  هنوز این تحقیق انجام نشده است و پاسخ مشخصی برای آن نداریم. با یک سری داده‌های هواشناسی نمی‌توان  اظهار نظر قطعی کرد اما منتظر هستیم که اداره کل مسکن و شهرسازی  قبل از پاییز امسال جلسه ای بگذارند و مصوبه ای در این رابطه داشته باشد.

وی افزود: در تهران این تحقق انجام شده و خروجی آن منطقه به منطقه مشخص است. گرچه چنین تحقیقی در اصفهان انجام نشده  ولی تحقیقات کلی نشان داده است که ساختمان‌های بلند مرتبه در کاهش سرعت باد و  جریان‌های جوی تاثیر به سزایی دارند.

حاج بابایی یادآور شد: با توجه به اینکه شهر اصفهان در منطقه ای قرار گرفته که به طور عمده  شرایط وزش باد در آن محدود و علاوه بر بارش‌ها، وزش باد و جریان های جوی هم  در آن ضعیف است، به طور قطعی بلند مرتبه سازی‌ها می‌تواند اثر منفی داشته باشد و باعث شود هم وزش باد از حالت معمول خودش کمتر شود و هم جزایر حرارتی و کمینه‌های دما، نسبت به بلندمدت خودشان  بیشتر افزایش داشته باشند.

وی  معتقد است برای اینکه بدانیم در کدام منطقه شهر اصفهان، بلندمرتبه سازی‌ها باعث تجمع آلاینده‌های هوا می‌شود باید یک تحقیق جامع انجام شود تا بتوان اظهار نظر قطعی کرد. تحقیقی که می‌تواند اعضای اصلی آن ترکیبی از شهرداری، اداره کل راه و شهرسازی، سازمان هواشناسی و اداره کل محیط زیست استان اصفهان باشد.

به گفته حاج بابایی باید این تحقیق انجام شود تا بتوان به صورت زون بندی گفت، مناطق مختلف شهر اصفهان چه شرایطی دارند.

 این مقام هواشناسی اصفهان افزود: گلوگاه‌های جوی بر حسب سامانه‌های جوی که به منطقه وارد می‌شوند، در فصل‌های مختلف متفاوت است اما در تابستان جهت بادهای غالب  از سمت شرق و شمال شرق  و در فصل‌های پاییز و زمستان باد غالب غرب و جنوب غربی است،  اما بادهایی دیگری که بر کلان شهر اصفهان  تاثیر می‌گذارند، باد  “دشت‌کوه” یا کوه به دشت است؛ به این معنی که در ساعات روز از شهر به طرف کوه می‌آید و در ساعات شب از کوه به شهر.

بنابر آنچه حاج بابایی گفت، بادهای غربی کمک می‌کنند که آلودگی هوا در شهر اصفهان انباشته نشود و بنابراین این بادها به شدت در پاکی هوای شهر اصفهان موثر هستند. بنابراین  اگر بر سر راه این باد مانعی باشد قطع یقین اثر آنها ضعیف خواهد شد.  

مشکل را در بلندمرتبه سازی‌ها جستجو نکنید

از سویی اما امیر زاغیان معاونت مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان در گفت‌وگو با ایرنا طرح تحقیق درباره تاثیر بلندمرتبه سازی در انباشت آلاینده های جوی را وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست و آن را خارج از دستور کار اداره کل راه و شهرسازی دانست.

وی معتقد است که ساختمان‌های بلند مرتبه ممکن است به عنوان یک دیواره، در ایجاد خرد اقلیم اثرگذار باشند و به خاطر اینکه هوا جابه جا نمی شود، توده های آلودگی هوا انباشته شوند  ولی این موضوع از نگاه وی به دلیل اینکه تحقیق و  اثبات نشده، نمی تواند میزان تاثیر را مشخص کند.  

وی با اشاره به بادهای غالب از جانب غرب شهر اصفهان و چگونگی وضعیت ساخت و سازها در این جهت جغرافیایی اصفهان افزود: تاثیری که صنایع در غرب اصفهان دارند آنقدر زیاد است که بلندمرتبه‌ها اثر

نمی‌گذارندچون در مقیاس کلان وزش بادها،  بلند مرتبه‌ها آنقدر به هم چسبیده نیستند و  به صورت ممتد یک دیواره ایجاد نکرده اند که بگوییم جلوی باد را گرفته است از سویی کوه صفه به عنوان یک مرکز خیزش باد و  تصفیه هوا عمل‌ می‌کند.  

از نگاه زاغیان مشکل را نباید در بلند مرتبه سازی ها جستجو کرد بلکه اگر ضوابط طرح تفضیلی  در معابر و گذرها رعایت شود، مشکلی در  تهویه هوا و وزش باد در سطح شهر وجود نخواهد داشت.

همه چیز به یک کار کارشناسی و طرح تحقیقاتی بستگی دارد 

نوید ستوده مدیرکل طرح‌های توسعه شهری و منطقه ای معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان اما در پاسخ به پرسش های ایرنا لازمه این بررسی را کار کارشناسی و تحقیقاتی دانست و گفت: مطابق  آخرین مصوبه شورای عالی، ۲۷ متر به بالا را بلند مرتبه سازی می‌گویند. اما جاهایی که محدودیت ارتفاعی نداریم اگر بخواهد بلندمرتبه سازی انجام شود، قطع یقین یکی از پیوست‌های مطالعاتی که باید برای اخذ مصوبه به شورای عالی ارسال شود، در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی است.  

وی افزود: باد جهت مشخصی دارد و در قسمت‌هایی شاید اگر بلند مرتبه‌ها در راسته باد اصفهان قرار گیرند تاثیر منفی داشته باشند و یا اینکه  احتمال دارد بی تاثیر باشد؛ اما بحث این است که این کار یک مطالعه و پژوهش علمی میخواهد که بتوانیم راجع به آن  اظهار نظر کنیم.  

از بلندمرتبه سازی ناگزیریم اما با طراحی اصولی‌ می توان مشکل تهویه هوا را حل کرد

همچنین ویکتوریا عزتیان رییس اداره هواشناسی شهرستان اصفهان بر این باور است که در شرایط جمعیتی امروز،  کلانشهرها ناگزیر به ایجاد ساختمان‌های بلند مرتبه هستند و بنابراین می‌توان با طراحی‌های خاص و با ایجاد کریدورهایی برای عبور و حرکت هوا در ساختمان‌ها، مشکل تهویه و سیرکوله سازی هوا را هم در سطح  زمین حل کرد.

 وی به ایرنا گفت: رودخانه‌ها همیشه در قعر دره‌ها  در جریان هستند  و شهر اصفهان هم در مجاورت زاینده رود است و یک شهر دره ای محسوب می‌شود. از طرفی  وجود کوه‌ها در اطراف شهر اصفهان با ایجاد نسیم کوه به دشت و دشت به کوه موجب تهویه هوا خواهد شد. درست است که بلند مرتبه سازی تهویه هوا را  دچار مشکل می‌کند ولی نمی‌توانیم بلندمرتبه سازی را از شهرسازی جدید حذف کرد اما می‌توانیم با تنوعی که در اشکال ساختمان ها ایجاد می کنیم، تا حدودی  این مشکل را حل کرد.

عزتیان با اشاره به بادهای غالب اصفهان از جانب غرب و جنوب غربی اصفهان، افزود: مکان یابی صنایع در اصفهان  به صرف وجود زاینده رود و بی توجه به  جهت باد غالب شهر اصفهان بوده است و  این باعث می شود که آلاینده‌ها به سمت شهر بیاید،  البته صنایع دودکش‌های بلند گذاشته‌اند که آلاینده‌ها را تا بالای سطح باد غالب هدایت می‌کند و جهت آنها به شکلی است که آلاینده در خلاف این جهت حرکت کنند؛ اما باید گفت متاسفانه در گذشته، زیاد به این مباحث اهمیت نمی‌دادند و  مکان گزینی بعضی صنایع چندان علمی نبوده و در جهت بادهای غالب قرار گرفته اند.

بر اساس گزارش مرکز ملی تغییر هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، اصفهان در بین هشت کلانشهر ایران (شامل تهران، اصفهان، مشهد، تبریز، کرج، اهواز، شیراز و اراک) رتبه نخست آلودگی هوا را دارد.

آلودگی هوا یکی از چالش‌های اساسی کلانشهر اصفهان و شهرهای صنعتی اطراف آن است که کارشناسان تاکید دارند برای برون‌رفت از وضع موجود باید تدابیر اصولی اندیشید و برنامه‌های عملیاتی و راهکارهایی بر اساس تحقیقات علمی و دقیق در پیش گرفت.

۷۰ درصد صنایع اصفهان در شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان متمرکزند که به‌دنبال آن موضوع مهاجرت، تمرکز جمعیت و توسعه حمل و نقل درون شهری و برون شهری با میانگین سنی بالا و فرسوده، استقرار واحدهای کارگاهی و صنفی بالقوه آلاینده در بافت شهری و سایر عوامل در کنار شرایط خاص اقلیمی و هواشناسی از علل اصلی آلودگی هوای کلانشهر اصفهان است.