ارزیابی عوامل کمبود آب در حوزه کشاورزی خوزستان و راهکارها

به گزارش ایرنا از روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز دکتر امیر آینه بند اظهار داشت: بررسی وضعیت اقلیمی استان در ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته نشان می‌دهد در برخی سال‌ها هم با سیل و هم با خشک‌سالی مواجه شده‌ایم اما در حال حاضر، مسئله‌ اصلی شدت این رخدادها است.

وی با اشاره به اینکه خشک‌سالی با شدت کنونی در استان خوزستان از سال ۱۳۸۶ آغاز شده است گفت: بر اساس آمار ابتدای دهه‌ ۸۰ میزان بارش‌ها در کشور ۸۶ میلیارد مترمکعب بود که این میزان سال ۱۳۹۹ به  ۴۵ میلیارد مترمکعب رسیده است یعنی میانگین بارش از ۲۵۰ میلی‌متر به ۲۰۵ میلی‌متر رسیده که آمار خوبی نیست.

آینه بند ادامه داد: از دید اکولوژی این مسئله ۲ دلیل اصلی دارد که دلیل نخست پدیده‌ تغییر اقلیم است که بیشتر موضوعی جهانی است و دلیل دوم در ارتباط با فعالیت‌های انسانی است که بیشتر با عوامل داخل کشور مرتبط بوده و به تعبیر دیگر با مدیریت  نادرست منابع آبی در ارتباط است که هر دو نیز از ارکان اساسی در حوزه‌ صنعت کشاورزی هستند.

آیا مدیریت عرضه و توزیع آب با مدیریت منابع آب متفاوت است؟

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه کرد: ساخت سدهای بالادستی، کشاورزی غیراصولی و غیرعلمی، افزایش و پراکنش جمعیت و نیازهای آبی، سیاست‌های خودکفایی در بخش کشاورزی، انتقال آب از سرچشمه‌ها به سایر استان‌ها، ساخت صنایع آب‌بَر و… همگی مسائلی هستند که در تشدید مشکل پیش آمده در خوزستان تأثیرگذار بوده است.  

وی گفت: شاید بتوان گفت برنامه‌ریزی نادرست دلیل اصلی تنش‌های آبی است؛ در مجموعه‌ استانداری بخشی با نام مدیریت بحران فعال است در حالی که این مدیریت باید به مدیریت پیشگیری از بحران تبدیل شود یعنی باید پیش از بروز مشکلات برای آن‌ها راه‎کار داشته باشیم.

آینه بند ادامه داد: امروزه مدل‌های هواشناسی وضعیت آب‌وهوا و میزان بارش‌ها یا خشک‌سالی در سال‌های آینده را نشان می‌دهد، بنابراین می‌توان به گونه‌ای مدیریت کرد که برای سال‌های آینده برنامه‌ریزی دقیقی صورت گیرد.

 بررسی سدها

استاد گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشکده‌ کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز بیان کرد: در ۳۰ سال گذشته ۱۵ سد بزرگ در خوزستان به بهره‌برداری رسیده که برخی برای استان مؤثر و یا غیرضروری بوده و برخی نیز مانند سد گتوند به فاجعه‌ تبدیل شده‌اند.

وی گفت: سدها در زمان وقوع سیل یا خشک‌سالی، کنترل سیلاب، تغذیه‌ آب‌های زیرزمینی، پرورش ماهی، تولید انرژی، رونق گردشگری مفید هستند، اما ساخت افسارگسیخته‌ سد با نگاه سیاسی به جای نگاه علمی موجب می‌شود سدسازی کارایی خود را از دست بدهد.

راهکارهای کاهش تنش  نارضایتی کشاورزان از وضعیت تخصیص آب

 آینه بند توضیح داد: در کشور ما سهم مصرف آب در بخش کشاورزی ۹۰ درصد است اما مدیران این حوزه هیچ‌گاه جزو تصمیم‌گیرندگان این حوزه نبوده‌اند و تمامی تصمیمات در وزارت نیرو گرفته می‌شود؛ حتی مسئولان استانی و مدیران ارشد نیز تأثیری در این حوزه ندارند.

استاد گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشکده‌ کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: نکته مهم درباره‌ سد کرخه این است که حجم مفید این سد که امسال تأمین آب کشاورزی آن با مشکلات بسیاری مواجه شده است، سه تا چهار میلیارد متر مکعب است.

وی ادامه داد: آخرین اطلاعات نشان می‌دهد که ۷۰ درصد حجم این سد خالی است و حدود ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلیون متر مکعب آب در این سد وجود دارد در حالی که امسال در حوزه‌ی کرخه ۱۶ هزار هکتار زمین زیر کشت شلتوک رفته است و در چهارماه آینده نیاز آبی این اراضی ۶۰۰ میلیون مترمکعب است؛ یعنی آب مورد نیاز بخش کشاورزی این حوزه از آب موجود در سد بیشتر است و در این میان باید آب آشامیدنی و صنایع نیز تامین شود.

آینه بند اظهار داشت: در سیل سال ۱۳۹۸ به علت ورود آب‌ زیاد به استان و پر شدن حجم سدها، استاندار وقت و مدیریت استان تصمیم گرفتند که آب مورد نیاز ۲۰۰ هزار هکتار شلتوک‌کاری در حوزه‌ی کرخه را تأمین کنند.

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: از سوی دیگر می‌دانیم که درآمد کشت برنج بیش از کشت گندم است، بنابراین کشاورزان نمی‌خواهد این درآمد را از دست بدهند که تصمیم گرفته‌شده در آن دوره، امروز مشکل‌آفرین شده است.

وی افزود:  از سوی دیگر در پایین‌دست حوزه‌ی کرخه، هورالعظیم وجود دارد که ۱۰۰ هزار هکتار آن در کشور ایران است که برای سیراب‌شدن آن باید یک میلیارد مترمکعب آب وارد هور شود و اکنون ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب آن یعنی یک‌چهارم نیاز واقعی تالاب تأمین شده است.

 آینه بند گفت: خشک شدن هور برای استخراج نفت نیز بر مشکلات افزود و بیکاری مردم، مشکلات زیست‌محیطی و ریزگردها را به دنبال داشته است.

استاد گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشکده‌ کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار داشت: در حال حاضر مسئولان به این نتیجه رسیده‌اند که شلتوک‌کاری را متوقف کنند! در اکولوژی و کشاورزی پایدار موضوعی با عنوان حذف کشت وجود ندارد، بلکه باید راهکارهایی مانند کاهش سطح زیر کشت و یا کشت جایگزین ارائه شود.

وی ادامه داد: بنابراین نمی‌توان یک نوع کشت را در منطقه‌ای ممنوع کرد زیرا موجب نارضایتی مردم می‌شود و این سؤال پیش می‌آید که چرا در استان‌های مجاور که از سرچشمه آب می‌برند (مانند اصفهان) سطح زیر کشت شلتوک افزایش می‌یابد ولی در خوزستان به کشاورز می‌گویند شلتوک نکارد چون آب کم است.

آیا می‌توان در خوزستان با برنامه‌ریزی نسبت به تغییر الگوی کشت اقدام کرد؟

آینه بند با اشاره به اینکه هر منطقه‌ای به یک الگوی کشت نیاز دارد گفت: کشاورزی در استان خوزستان با سایر مناطق کشور متفاوت است؛ بنابراین لازم است با تشکیل کارگروهی متشکل از حوزه‌ی کشاورزی، استانداری و دانشگاه برای این صنعت مهم برنامه‌ریزی کرد؛

 این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز بیان کرد: مسئله‌ دیگر در تغییر الگوی کشت انجام تدریجی آن است تا به لحاظ اقتصادی خسارتی به کشاورزان وارد نشود و  همچنین صنایع جانبی هم در الگوی کشت و تغییر آن اهمیت بسیاری دارند.

وی اضافه کرد: تغییر الگوی کشت باید با تغییر الگوی مصرف نیز همراه باشد تا بتوان ضایعات کشاورزی را کاهش داد.

آینه بند توضیح داد: آمارها نشان می‌دهد در سال‌های عادی، ورودی آب استان بین ۳۰ تا ۳۱ میلیارد مکعب بوده است که حداقل ۲۱ میلیارد مترمکعب آن در پشت سدها ذخیره می‌شد اما در د۲ سال گذشته میزان ورودی آب به ۲۵ میلیارد مکعب رسیده است و از سوی دیگر خوزستان دارای یک‌ میلیون و چهارصد هزار هکتار زمین کشاورزی است که این میزان آب ورودی به استان خوزستان برای مصارف کشاورزی کافی نیست.

راهکارهای برون رفت از مشکل کم آبی در حوزه کشاورزی خوزستان

 استاد گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشکده‌ کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: برای حل این مشکلات راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی مانند استفاده از روش‌های زراعی مناسب و تکنولوژی بهره‌وری آب، استفاده از گیاهان و ارقام مناسب با تنش‌ خشکی، محدود کردن کشت در تابستان و پرداخت پول کشت نکردن یا کاهش سطح زیر کشت یک گیاه به کشاورزان وجود دارد.

وی ادامه داد: همچنین راهکارهایی از جمله استفاده از روش‌های آبیاری متناسب و بهره‌گیری از آب‌های لب‌شور و زه‌کش‌ها، پیش‌گیری از تلفات آب و افزایش راندمان انتقال آب از سد تا مزرعه، کشت محصولات تابستانه در تاریخ‌های جدید (اوایل بهار) برای کاهش مصرف آب، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، توجه به کشت‌های گلخانه‌ای، انجام تحقیقات علمی و اصولی درباره‌ی تنش‌های محیطی و توجه به اصول کشاورزی پایدار وجود دارد که می‌تواند در حل مشکل  کمبود آب مؤثر باشد.

خوزستان در سال آبی جاری، به دلیل کاهش بارش در استان و نیز بالادست، با کمبود منابع آبی در پشت سدها روبه‌رو شد و این مساله روستاها و شهرهای این استان را با مشکلاتی در حوضه تنش آبی مواجه کرد که منجر به بروز برخی اعتراض‌های مردمی شد اما سازمان‌ها و دستگاه‌های متولی در سطح ملی و استانی در تلاش برای رفع این بحران هستند و معاون اول رییس جمهوری نیز برای رسیدگی به مشکلات به این استان سفر کرد.
اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهوری به همراه وزیران نیرو و جهادکشاورزی روز جمعه اول مرداد در سفر ۲ روزه برای بررسی وضعیت خشکسالی و کاهش آثار کم آبی به خوزستان سفر کرد.