مرثیه نخل‌های بوشهر در سوگ آب

به گزارش ایرنا، واقعیت این است که در این سال‌ها فریاد کارشناسان و دلسوزان و هشدارهای آنها در زمینه تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های پی در پی، کاهش منابع  و ضرورت مدیریت و مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و جلوگیری از برداشت‌های غیر اصولی و مضاعف بر ظرفیت سفره‌های زیر زمینی در استان گرم و خشک بوشهر شنیده نشد و اگر هم شنیده شد بر اثر بی توجهی به جایی نرسید و شد آنچه که نباید می‌شد، طوری‌که نخل‌های دشتستان و تنگستان که تنها منابع درآمد، اقتصاد، معیشت و اشتغال مردم این مناطق است اکنون ایستاده خشک و یا بر اثر کم آبی با مشکلات زیادی در زمینه محصول دهی و غیره روبرو شدند.

به گفته کارشناسان، مسئولان و کشاورزان وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی استان بوشهر اکنون خوب نیست و فعالیت‌های انسانی همچون برداشت‌های بی رویه و حفر بیش از اندازه چاه، کشت محصولات کشاورزی با مصرف بالای آب، نبود آمایش سرزمینی و اجرای طرح‌های تعادل بخشی همانند نیشتری بر جان منابع آب زیرزمینی افتاده و حالا چند سالی است که دشت‌های استان بوشهر به بیابان‌های خشک و بی آب تبدیل شده و درختانش در سکوت از این درد به خود می‌پیچند.

در استان بوشهر بیش از ۶ میلیون اصله نخل در سطح ۳۵ هزار هکتار نخلستان وجود دارد که سالانه ۱۶۵ هزارتن محصول خرما از این نخیلات برداشت می‌شود و درآمد بخش عظیمی از مردم بویژه در شهرستان‌‍‌های دشتستان و تنگستان این استان از این طریق تامین می‌شود.

۷۰ درصد بارش ۴۰ سال اخیر بوشهر درحد میانگین یا پایین تر از آن  بود

میانگین بارش استان بوشهر ۲۵۵ میلی متر است و این درحالی است که طی چهار دهه آماری، آسمان این استان تنها در ۱۰ سال بیش از ۳۰۰ میلی متر باریده است و ۳۰ سال نیز بارندگی آن در حد میانگین و یا پائین‌تر از آن به ثبت رسیده است، طوریکه بررسی‌ها نشان می‌دهد در این مدت ۵۰ تا ۶۰ درصد بارندگی‌ها پائین‌تر از میانگین، حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد در حد میانگین و تنها ۲۵ تا ۳۰ درصد بارش‌ها بیش از میانگین بوده است که آن هم در صورتی ترسالی به شمار می‌رود که پراکندگی بارش‌ها مناسب باشد.

طوری‌که با نگاهی خوش‌بینانه ۷۰ درصد سال‌های آبی استان بوشهر در حد و زیر میانگین و کمتر از ۳۰ درصد بالای میانگین هستند؛ نکته‌ای که اقلیم استان به خوبی نشان می‌دهد این است که بیشتر با سال‌های خشک روبرو هستیم و باید در مقابل این واقعیت طبیعی از منابع موجود استفاده بهینه‌تری شود.

در کنار بارش‌های کم سال‌های گذشته دمای استان نیز افزایش یافته به نحوی که آمار و ارقام حاصل از ایستگاه‌های هواشناسی نشان می‌دهد دمای استان نسبت به بلند مدت (۳۰ سال گذشته) از ۲۴.۵ به ۲۶.۱ معادل ۱.۶ درجه افزایش یافته و در این شرایط دمایی تبخیر نیز بیشتر می‌شود.

افزایش دما منجر به افزایش میزان تبخیر شده که کاهش آب‌های جاری ناشی از بارندگی‌ها را به دنبال دارد؛ مجموع این شرایط کاهش آب‌های تجدید پذیر را در استان بوشهر رقم زده است به نحوی که میانگین بلند مدت حجم آب تجدید شونده این استان از ۲میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب در سال گذشته با ۱۲ درصد کاهش به ۲میلیارد و ۵۴۰ میلیون مترمکعب رسیده و با توجه به ۲۰۷ میلی‌متر بارش در سال آبی جاری انتظار می‌رود میزان حجم این آب کاهش بیشتری داشته باشد و این زنگ خطری برای استان بوشهر به شمار می‌رود.

در زمان حاضر ۸۰ درصد مصارف آب زیرزمینی استان بوشهر در بخش کشاورزی و تنها ۲۰ درصد در بخش خدمات و آشامیدنی مصرف می‌شود و شرایط اقلیمی و نوع بهره‌برداری از این منابع سبب شده تا بهره‌برداران برای رسیدن به آب بیشتر دست به تخلف‌هایی از جمله کف شکنی، حفر چاه غیر مجاز، انتقال آب و یا تعدد جابه جایی چاه‌ها و اضافه برداشت بزنند و درد زمین را مضاعف کنند.

تخلیه بیش از حد منابع آب زیر زمینی بوشهر 

در کنار شرایط اقلیمی و خساست آسمان، در سطح زمین نیز مکنده‌هایی هستند که به صورت مجاز و غیرمجاز بی‌رحمانه آب سفره‌های زیرزمینی استان بوشهر راکه به مثابه خون در رگ‌های زمین جاری است برداشت می‌کنند؛ این گونه فعالیت‌ها منجر به افت شدید این منابع و تبدیل دشت‌های این استان به مناطق ممنوعه و بحرانی شده‌است.

براساس آمارها، برداشت نزدیک به ۱۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی در ۲۰ سال گذشته برای همه مصارف بوشهر، ۱۲ محدوده مطالعاتی این استان از مجموع ۱۶ محدوده را، ممنوعه و بحرانی کرده است و تنها چهار محدوده ساحلی این استان بیلان متعادل دارند.

۱۵هزار و ۶۸۹ منبع آب زیرزمینی شامل چاه، چشمه و قنات در استان بوشهر وجود دارد که براساس آماربرداری سال ۹۷ کل تخلیه این منابع ۴۲۷ میلیون مترمکعب بوده است که ۹۲ درصد از این میزان مربوط به چاه‌ها، ۶.۶درصد چشمه‌ و ۱.۴ درصد مربوط به قنات‌ها است.

۱۵هزار و ۴۲۲ حلقه چاه مجاز و غیر مجاز در استان بوشهر شناسایی شده که از این شمار هفت هزار و ۳۶۳ حلقه مجاز و هشت هزار و ۵۹ حلقه چاه غیر مجاز هستند؛ براساس آمار برداری سال ۹۷، سالانه ۳۹۲ میلیون مترمکعب آب به وسیله این مکنده‌ها برداشت می‌شود و این درحالی است که میزان تخلیه در۱۰ سال پیش از آن ۴۶۱ میلیون مترمکعب از ۱۳هزار و ۱۵۲ حلقه چاه بوده است.

به گفته مدیرمطالعات پایه منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بوشهر کاهش تخلیه آب نسبت به ۱۰ سال گذشته ناشی از کاهش مصرف و یا مصرف آگاهانه از منابع نیست، بلکه  بیانگر خشکسالی‌ها، کاهش ظرفیت آبدهی آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی است که منجر به کاهش ۲۰ درصدی برداشت‌ها شده است.

امید آزادی‌جو معتقد است که بهره‌برداری‌های بیش از حد از منابع زیرزمینی منجر به افت شدید سطح آب‌ این منابع، هجوم آب شور به سفره‌های ساحلی، فرونشست و آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی شده است.

تعیین تکلیف چاه‌های غیر مجاز، مساله ملی حل نشده

او در ارتباط با وضعیت امروز چاه‌های آب موجود در استان به خبرنگار ایرنا می‌گوید: هرچند ۷۰ درصد چاه‌های غیر مجاز حفر شده در این استان متروکه و غیر قابل بهره‌برداری و تنها ۳۰ درصد فعال هستند اما همین تعداد، ۴۰ درصد از آب‌های زیرزمینی استان را برداشت می‌کنند.

آزادی جو یادآور می‌شود که افزون براین ۳۰ درصد چاه‌های مجاز حفرشده نیز به دلیل خشکسالی، خشک شدن سفره‌های زیرزمینی و شور شدن بی رمق و با وجود داشتن پروانه بهره‌برداری رها و متروکه شده‌اند.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد در یک دوره ۱۰ ساله میانگین آب سفره‌های زیرزمینی استان ۱۰ متر پائین رفته و اگر در این شرایط بر فرضی که بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد، میانگین بارش سالانه این استان در طولانی مدت به بیش از ۳۵۰ تا ۴۰۰ میلی متر برسد ممکن است وضعیت سفره‌های زیرزمینی بهبود یابد اما با توجه به بهره‌برداری‌های انجام شده حتی این میزان بارش نیز کمک چندانی به تقویت سفره‌های زیر زمینی نمی‌کند.

مدیرمطالعات منابع پایه شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بوشهر معتقد است که تعیین تکلیف چاه‌های غیر مجاز یک مساله ملی حل نشده است و هرچند وزارت نیرو قرار بود چاه‌های غیر مجاز را تعیین تکلیف کند اما به دلیل برخی مسائل اجتماعی با وجود صدور حکم‌ اما به دلایل مختلف این حکم‌ها کمتر اجرا و چاه‌های غیر مجاز نیز همچنان در حال فعالیت هستند.

۸۰ درصد دشت های آبی بوشهر در شرایط ممنوعه و و فراتر از بحرانی 

دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی از جمله دشت‌هایی هستند که افت مستمر آب و تغییر منفی کیفیت دارند و از سوی وزارت نیرو توسعه و بهره‌برداری در این دشت‌ها ممنوع اعلام شده است.

خشکسالی‌های مستمر و برداشت‌های بی محابا از دشت‌های استان بوشهر باعث شده از ۱۶ محدوده مطالعاتی با ۳۱ دشت ۱۲ محدوده با ۲۷ دشت آن معادل ۸۰ درصد به عنوان محدوده ممنوعه بحرانی تلقی شوند و تنها دشت‌های دیلم، گناوه، خارگ، بوشهر و دلوار که ظرفیت کشاورزی ندارند، ممنوعه نیستند و این شرایط بیانگر این است که ذخایر آبی این استان از مرز بحران فراتر رفته است.

به گفته مدیرمطالعات منابع پایه شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بوشهر بیشترین افت سطح آب در استان بوشهر در دشت‌های بوشکان با ۲۲.۲ متر، فاریاب ۱۲.۷ متر، لاور۶.۵ متر، دشت گور۶.۵ متر، دهرود ۱۵متر و ریز۸.۵ متر اعلام شده است.

پیامدهای منفی برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی 

آبخوان‌های استان بوشهر به ۲ بخش آبخوان‌های ساحلی با ذخایر آب شور و لب شور و دور از ساحل با ذخیره‌های آب شیرین و متعارف تقسیم می‌شوند؛ به‌ طور میانگین سفره‌های ساحلی در طول سال حدود ۱۵ سانتی‌متر و سفره‌های آب شیرین و متعارف استان بوشهر که کمیت و کیفیت مناسب‌تری دارد با هشت دهم متر افت روبرو است.

افت سطح و شوری آب، آزادی جو اهمیت بهره‌برداری از سفره‌های ساحلی را در این می‌داند که بیش از میزان آبی که از سفره آب شیرین بالایی برداشت می‌شود، آب شور که بیشتر از جانب دریا است جایگزین و این سبب می‌شود تا میزان پایین رفتن سطح آب در این آبخوان‌ها کمتر مشاهده و همین امر منجر به افزایش شوری چاه‌ها شود و از شواهد این مساله می‌توان به نصب آب شیرین کن‌ها روی چاه های آب در جنوب این استان، متروکه شدن و جابه جایی چاه‌ها و کاهش کیفیت و راندمان محصولات کشاورزی اشاره کرد.

به گفته این کارشناس مسائل آب در مقابل، سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌های دور از ساحل مانند دشت‌های جم، ریز، بوشکان و دهرود از جمله دشت‌های مهم و پرآب استان بوشهر هستند که گرچه به لحاظ کیفی دارای آب مناسب و توان آب‌دهی چاه‌ها در این دشت‌ها بهتر است، اما تداوم و تکرار خشکسالی‌ها و در کنار آن برداشت بی رویه و مصرف غیر بهینه، افت سطح آب دراین آبخوان‌ها را شدیدتر کرده است، طوریکه افت آب در دشت‌هایی نظیر باغان، خون، دشت گور  و دشت پلنگ به ۲ تا پنج متر نیز رسیده است و میزان شوری نیز در دشت‌های بوشکان و دشت پلنگ به بیش از ۳۰۰ واحد افزایش یافته است.

آزادی جو اعلام کرد که میزان بهره برداری بیش از حد از آبخوان‌ها در استان بوشهر باعث شده سالانه ۳۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن در آبخوان‌ها ایجاد و بیلان این منابع منفی باشد.
او به این واقعیت تلخ نیز اذعان دارد که در سال آبی جاری آبخوان‌های شور استان هفت سانتی‌متر و آبخوان‌های آب شیرین نیز ۳۳سانتی‌متر به لحاظ متوسط وزنی پائین‌تر رفته به نحوی که بیشترین افت در سال‌جاری با ۲متر و ۳۰ سانتی متر مربوط به دشت باغان، دشت پلنگ نزدیک به ۲ متر، دشت ریز و جم در حد یک متر و بالاتر و دشت آبدان و کنگان نیز در حد یک متر افت داشته‌اند.

اما در این شرایط برای جبران کاستی و کاهش آبدهی چاه‌ها، بهره‌برداران بویژه بهره‌برداران غیرمجاز در پهنه استان دست به تخلف می‌زنند، تخلف‌هایی که برظرفیت باقی‌مانده مخازن آب‌های زیرزمینی تاثیر بسیار منفی دارد و دامنه تلخ آن در درازای چندین و چند سال امتداد می‌یابد.

لازم است این را هم اضافه کنیم که در همه دشت‌های استان بوشهر به صورت مجاز و غیر مجاز چاه حفر شده و دیگر هیچ ظرفیتی برای حفر و تعمیق بیشتر چاه وجود ندارد به نحوی که تعدادی از چاه‌ها غیر مجاز حتی از سنگ کف دشت‌ها نیز عبور کرده و این شرایط احیا سفره های آب زیرزمینی را تا حد زیادی غیر ممکن کرده است.

“با توجه به جایگزینی آب شور به جای آب شیرین به علت برداشت زیاد پیش بینی می‌شود در سال‌های آینده شوری چاه‌های ساحلی به اندازه‌ای باشد که امکان کشاورزی به شکل کنونی آن وجود نداشته باشد، اینها بخشی از سخنان مدیر محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای بوشهر در گفت و گو با ایرنا است.

جابر مظفری زاده می‌گوید: برداشت بی رویه و تهاجم آب‌های شور به سفره‌های زیر زمینی در این استان باعث شده تا کیفیت آب چاه‌ها کاهش یابد که این زنگ خطری برای کشاورزان این استان است.

به اعتقاد او به دلیل برداشت بی رویه و نبود بارش قابل توجه، آب دریا وارد آبخوان‌های ساحلی شده (تهاجم آب شور) به نحوی که امروز کشاورزان محدوده آبخوان‌های مهم ساحلی استان بوشهر در دیر و آبدان مجبور هستند برای کشاورزی از آب شیرین کن استفاده کنند این درحالی است که توسعه آب شیرین‌کن‌ها نیز موجب از بین رفتن منابع آب وخاک این استان می‌شود.

مظفری زاده پیش‌بینی می‌کند: اگر به همین صورت پیش رویم، شاید در ۱۰ سال آینده همه آب‌های زیرزمینی استان بوشهر به دلیل کاهش کیفیت قابلیت مصرف آشامیدنی و کشاورزی نخواهند داشت.

یکی از دلایل افزایش بی‌رویه در مصرف آب، توسعه کشت‌های زراعی و توسعه باغ ها است که در سال آبی جاری با وجود اینکه منابع آبی استان تحت فشار بوده‌اند اما شاهد کاشت نخل و توسعه کشت هستیم که در افت پیوسته منابع آب زیرزمینی بسیار موثر است.

فرونشست زمین (مرگ آبخوان)، تغییر در وضعیت آب‌های سطحی با چشم دیده می‌شود و حساسیت‌ها و به دنبال آن‌ واکنش‌ها نسبت به این موضوع خیلی سریع‌تر اتفاق می‌افتد اما کسی از کاهش و خشک شدن آب‌های زیرزمینی خبر ندارد، اتفاقی که به مانند زلزله‌ای خاموش عمل می‌کند و رخداد نامیمونی به نام فرونشست را به دنبال دارد.

به اعتقاد مدیر منابع پایه شرکت سهامی آب منطقه ای استان بوشهر تاکنون ۷۰ درصد از منابع آب زیرزمینی استان بوشهر مصرف شده و ۳۰ درصد باقی مانده، سهم محیط زیست و لازمه‌ ادامه حیات در منطقه است که در صورت استفاده از این اندک ذخیره زیستی، حتی زمینی برای راه رفتن هم پیدا نخواهیم کرد.

براین اساس در صورتی که در استان بوشهر به مدت ربع قرن بارش بالای ۴۰۰ میلی متر در این استان داشته باشیم و به موازات آن هیچ برداشتی نیز صورت نگیرد می توان ۷۰ تا ۸۰ درصد ذخایر آبرفتی را احیا و جبران کرد که این غیر ممکن به نظر می‌رسد و متراکم شدن خاک و آبرفت دشت‌ها جبران ۲۰ تا ۳۰ درصد باقیمانده را کاملا غیر ممکن ساخته است و حاصل آن در بعضی نقاط پدیده فرونشست است که شدت این پدیده در برخی از دشت‌ها از جمله دشت‌های طلحه و فاریاب استان بوشهر مشهود است.  

امروز شواهد نشان می‌دهد سهم برداشت بی رویه از آبخوان‌ها، وجود چاه‌های غیر مجاز، انتقال آب، کف شکنی و اضافه برداشت‌های صورت گرفته از سفره‌های زیرزمینی بیش از خشکسالی‌های پی در پی موجب افت پیوسته آب‌های زیرزمینی که پیش زمینه بروز فرونشست است تاثیر داشته است.

مدیر مطالعات منابع پایه شرکت سهامی آب منطقه ای استان بوشهر یادآور می‌شود: تعدادی از بهره برداران؛ کاهش سطح آب و کسری آب چاه را با جابه جایی به مناطق بهتر آبخوان‌ها جبران می‌کنند به همین دلیل است که در زمان حاضر تعداد زیادی از چاه‌ها در انتهایی‌ترین عمق آبخوان آب برداشت می‌کنند.

به بیان آزادی جو  بهره برداری‌های انجام شده دو سوم حجم ذخایر آبخوان‌های استان بوشهر را از بین برده است، ذخایری که با توجه به شرایط آب و هوایی عمومی به هیچ عنوان امکان جایگزینی آن‌ها وجود ندارد؛ بنابراین پیش‌روی در اعماق بیشتر برای هیچ یک از چاه‌های استان توصیه نمی‌شود و پرداختن به این امر می‌تواند به تبعات غیر قابل جبران احیا آبخوان‌ها دامن بزند.

او بار دیگر تاکید کرد که کمبود ذخایر آبی بویژه در ذخایر آبرفتی، برداشت غیرمجاز آب از سنگ بستر آبخوان‌ها و ذخایر استراتژیک از لحاظ زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی مخاطرات زیادی را به دنبال دارد.

آزادی‌جو فرونشست‌ها را “مرگ آبخوان” نامید و بیان کرد: واضح‌ترین فرونشست شناسایی شده در استان بوشهر در دشت طلحه-فاریاب و کلمه است که شدت آن بالا بوده و فروچاله‌هایی را نیز ایجاد کرده است.

راهکارهای سازگاری با کم آبی و نجات دشت های استان بوشهر 

هر چند افزایش بهره وری با تغییر شیوه کشت از روباز به گلخانه، استفاده از آب‌های نامتعارف و تغییر شیوه آبیاری از راهکارهای حرکت به سمت سازگاری با کم آبی در استان بوشهر عنوان شده است، اما به اعتقاد مدیرمحیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای بوشهر در این استان با توجه به قابلیت‌های مختلف در بخش تجارت، صنایع نفت و گاز و گردشگری، می‌توان به جای فشار آوردن روی اشتغال در بخش کشاورزی که به آب نیاز دارد، از این مزیت‌ها بهره برد و از خشک شدن قریب الوقوع این منابع استراتژیک پیش‌گیری کرد.

در شرایطی که وضعیت آب‌های زیرزمینی بوشهر نگران کننده است باید بخشی از منابع آب‌های نامتعارف که در استان کم نیستند به کار گرفته شود و به این صورت میزان اتکا خود به استان‌های همجوار را کاهش بدهیم چون این استان‌ها نیز وضعیت خوبی ندارند.

در این شرایط بحرانی خشکسالی و کمبود منابع آب زیرزمینی، استفاده از آب‌های نامتعارف به عنوان یک فرصت به شمار می‌آید که این ظرفیت امروز در استان مغفول مانده است.

به گفته مظفری زاده، براساس پژوهش انجام شده، این استان با داشتن ۲۰ درصد آب‌های نامتعارف کشور (آب‌هایی که در حالت عادی قابلیت استفاده ندارد) بالاترین سرانه از این آبها را دراختیار دارد.

این کارشناس معتقد است: برخلاف حجم آب پشت سدها که به میزان بارش وابستگی دارد، در زمان حاضر سالانه ۱۵ میلیون مترمکعب پساب در تصفیه خانه این شهر به صورت پایدار، دائمی و حتی روبه افزایش آماده بهره‌برداری است که با توجه به کسری سالانه ۳۰ میلیون مترمکعبی استان بوشهر این حجم از پساب معادل نیمی از آن است.

او در بیان اهمیت توجه و بهره‌گیری از ظرفیت تصفیه، یادآور می‌شود: بررسی‌ها نشان می‌دهد افزون براینکه با تصفیه تکمیلی مناسب پساب‌ها بخشی از کسری مخرن آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها تامین می‌شود، می‌توان بهره‌وری قابل توجهی نیز از این آب در بخش‌های صنعت، گردشگری، کشاورزی و جنگل‌کاری نیز داشته باشیم.

ظرفیتی که امروز مظفری زاده بر بی‌توجهی به آن اذعان دارد امروز نه تنها از این فرصت بهره‌ای برده نمی‌شود بلکه پساب‌ها در منطقه رها و به دریا ریخته می‌شود و همین امر علاوه بر ایجاد مشکلات زیست دریایی بویژه برای پرورش دهندگان میگو باعث بروز مشکلاتی برای ساکنان منطقه پیرامونی نیز به وجود آورده است.

مدیرمطالعات منابع پایه شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بوشهر نیز در بیان راه‌های نجات دشت‌های بوشهر و منابع آب‌های زیرزمینی استان، عنوان می‌کند: تبدیل سیستم بهره برداری تک چاهی به چند چاهی، مدیریت توزیع آب از سوی مردم و در قالب شرکت‌های تعاونی با سیستم توزیع آب از طریق لوله به زمین‌های کشاورزی و با تغییر کشت از رو باز به گلخانه و توانمند کردن بهره برداران به لحاظ اقتصادی برای استفاده از تکنولوژیهای مدرن از راه‌های نجات منابع آبی استان است و در غیر این صورت با تداوم خشکسالی و این شیوه بهره برداری بزودی چیزی از سهم زیست محیطی آب باقی نخواهد ماند.

آزادی جو تاکید می‌کند: با توجه به شرایط موجود تمام ارکان کشور باید برای حل بحران آب یکپارچه اقدام کنند، گوش شنوای نتیجه بررسی‌ها و توصیه‌های کارشناسان باشند، مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش یابد و توسعه اشتغال در بخش کشاورزی کمتر شود و در برخی مناطق بیشتر به سوی خدمات، بازرگانی و دیگر مشاغل حرکت کرد.

به گفته کارشناسان امر بخش کشاورزی باید نسبت به کشت محصولات با نیاز آبی کم  اقدام کرد و در این شرایط اندیشیدن به حذف صادرات محصولات کشاورزی در مقیاس بزرگ و طولانی مدت، استفاده از سایر منابع مثل آب دریا و پساب به شکل هوشمندانه تا بار فشار از منابع آب زیرزمینی برداشته شود.

توجه داشته باشیم که با پایان یافتن باقی مانده منابع آبی موجود محیط زیست و اکوسیستم از بین خواهد رفت و زندگی انسان نیز که بخشی از این اکوسیستم است، سخت تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
دامنه تاثیرگذاری پایان یافتن منابع آب زیرزمینی گستره‌ای به فراخی زندگی اجتماعی بشر دارد؛ تولید بخش کشاورزی که به مصرف جمعیت کشور می‌رسد وجود نخواهد داشت، فقر و بیکاری، توسعه مهاجرت از روستا به شهر، تنش های اجتماعی و مسائل امنیتی را در سطحی کلان به دنبال می‌آورد، به دلیل استفاده از آب بی‌کیفیت‌تر، خاک آسیب دیده و  تعادل توزیع جمعیتی به هم خواهد ریخت و مشکلاتی ایجاد خواهد شد که برای رفع آن به چند دهه زمان نیاز داریم.