خطر بحران آب در آذربایجان‌شرقی را جدی بگیریم

این روزها همه جای کشور، بحث از خشکسالی و تَه کشیدن چشمه های آب زیرزمینی و منابع آبی جاری است؛ آذربایجان شرقی نیز که تا سال های نه چندان دور، سرزمین برف و آب بود، این روزها حال خوشی ندارد و تنش آبی در کلان شهر تبریز و چند شهر دیگر استان، دغدغه مردم و نهادهای مسوول است.  

تا همین سه دهه قبل، آب آورد سالیانه رودخانه «آجی چای» تبریز به ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب می رسید و رودخانه مرزی ارس با آب آورد سالیانه بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب، طغیان می کرد و مناطق حاشیه را زیر آب می برد؛ تا همین ۲۵ سال قبل، سرکشی ارس، به دلیل زیادی آب، مرزهای کشورمان با جمهوری های آذربایجان و ارمنستان را نیز دستخوش تغییر و دستگاه دیپلماسی را ناگزیر از ورود به موضوع برای حل مشکل پیش آمده می کرد.  

در آن سال ها، یخچال های چندمیلیون ساله ارتفاعات «سبلان»، «سهند»، «بزقوش» و حتی «میشو»، در تابستان ها، چشمه سارهای پرآب، دشت های پرگل و چمن و مزارع و باغات سرسبز را در خطه آذربایجان سبب می شد؛ اما این نقاشی خدادادی در سال های گذشته، رفته رفته کمرنگ تر شده و با کم شدن تدریجی منابع آب جاری و زیرزمینی، آذربایجان شرقی نیز در فهرست استان های مواجه با تهدید بحران آب، جا خوش کرده است.  

خوب به خاطر دارم که در اواسط دهه ۱۳۷۰ شمسی در رفت و آمدهایم به دانشگاه تهران برای تحصیل، همسایگی آب نیلگون دریاچه با ریل راه آهن در غروب دل انگیز آفتاب و چشم نوازی حاشیه های سرسبز و پرطراوت آن، تصاویری رویایی در ذهن من و دیگر مسافران قطار حک می کرد؛ در آن سال ها دریاچه ارومیه ۳۴ میلیارد مترمکعب آب داشت و طول آن در حد فاصل جنوب تا شمالش به بیش از ۲۰۰ کیلومتر و عرض آن نیز در بعضی جاها به ۵۰ کیلومتر می رسید.  

 اما بی برنامه گی و اقدامات تبلیغاتی و لمپنیستی سال های دهه ۱۳۸۰ شمسی در قالب توسعه بیش از ۱۰ برابری باغات در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و دادن وام های بانکی کم بهره به کشاورزان، همراه با استفاده بی رویه منابع آب جاری و زیرزمینی آن، در قالب احداث بیش از ۱۰ هزار حلقه چاه عمیق مجاز و غیرمجاز، این ثروت بی همتای خدادادی را درگیر معضلی به نام «خشکسالی» کرد که مانند سرطان بر تمام وجود این پهنه آبی چنگ انداخته و به نظر می رسد تا جان او را نگیرد، دست بردار نیست.  

اما هرچه بود، گذشت و امروز آذربایجان شرقی نیز مانند دیگر مناطق کشور عزیزمان، پنجه در پنجه کم آبی و خطر بحران آبی انداخته است که اگر زود چاره نشود، پیامدهای آن می تواند برای مام میهن، ویرانگر و غیرقابل جبران باشد؛ در تبیین عمق حادثه، اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که خشکسالی و کمبود منابع آبی ناشی از آن، به ویژه در بخش آب شرب، تا حدی پیش رفته که نهادهای مسوول در یک دهه اخیر ناگزیر از برداشت ناخواسته و بیش از اندازه از مناب آب زیرزمینی دامنه های شمالی ارتفاعات «سهند» که در نزد دوستداران محیط زیست و کارشناسان آب منطقه به «بهشت آب های آذربایجان»، معروف است، شده اند.  

واقعیت این است که منابع آبی از قبیل چشمه های آب زیرزمینی دامنه های شمالی «سهند» متعلق به نسل های آینده است و از این همین رو، کارشناسان از آن با عنوان «منابع آب استراتژیک» یاد می کنند؛ اما اکنون خشکسالی و بی توجهی ما به آینده فرزندان مان در قالب مصرف بی رویه آب، حیات این منابع ارزشمند و غیرقابل جایگزین را به خطر انداخته است.  

در تشریح سیر قهقرایی منابع آب آذربایجان شرقی که امروزه مقدارش از بیش از چهار میلیارد مترمکعب، اعم از زیرزمینی و آب های جاری، به کمتر از نصرف رسیده، باید به این نکته نیز اشاره کرد که هر چند دولت و نهادهای مسوول آب استان، شرکت های آب منطقه ای و آب و فاضلاب، با اعتیار ۴۵ میلیارد تومانی ویژه مدیریت تنش آبی، برای افزایش ۹۰۰ لیتر بر ثانیه ای تامین آب شرب تبریز تلاش می کنند، اما این تنها یک مُسَکِن است، و پاسخگوی تنش آبی برای میان مدت و درازمدت نیست.  

حال سوال این است که برای برون رفت از وضعیت موجود چه باید کرد؟ در پاسخ به این سوال که امروزه ذهن نخبگان و تصمیم سازان را درگیر کرده، باید گفت که «تجربه زیسته» کشورهای دیگر در این زمینه، نشان می دهد که تنها راه پایدار کردن حداقل منابع ممکن آب در مناطق دارای تنش آبی، «صرفه جویی» است.  

واقعیت این است که امروزه «صرفه جویی» تنها راهکار موثر و کارآمد برون رفت از «تنش آبی» جاری در آذربایجان شرقی و دیگر مناطق ایران اسلامی و اصلی ترین تدبیر در دسترس برای صیانت از آب به عنوان «مایه حیات» برای سال های آینده است.  

اهمیت این مساله زمانی مشخص می شود که به اظهارات روزهای گذشته مسوولان نهادهای آب و هواشناسی در آذربایجان شرقی مبنی بر بی سابقه بودن کمبود بارش و گرمای فوق العاده تبریز در ۷۰ سال اخیر دقت کنیم؛ از سوی دیگر پیش بینی های هواشناسی، حاکی از آن است که این خطه پاییز و زمستان امسال نیز با پدیده کم بارشی دست به گریبان است؛ به عبارت دیگر تابستان آینده از لحاظ منابع آبی، وضعیت بغرنج تری نسبت به امسال دارد و بر عموم مردم است که با صرفه جویی در مصرف آب، حتی اگر از منظر منفعت طلبی شخصی نیز که در اسلام به شدت قبیح است، نگاه کنیم، آینده نگری کنند.  

امید که همه دست به دست هم دهیم و با صرفه جویی تنها ۱۰ درصدی در مصرف آب، ضمن عبور از تنش آبی تابستان امسال، با تداوم و افزایش این رفتار حسنه به عنوان یکی از تاکیدات شرع مقدس و الزام منطقی ادامه بقاء، آینده حفظ منابع آب را برای خود و فرزندان مان تضمین کنیم؛ توجه داشته باشیم که بحران آب، یک خطر جدی است که دود آتش هر گونه به توجهی به آن به چشم همه می رود و تر و خشک را باهم می سوزاند.